Khu bảo tồn Sao la Quảng Nam có hệ sinh thái rừng nhiệt đới trên đai địa hình đất thấp vùng Trung Trường Sơn với hệ động thực vật phong phú và sự hiện diện của các loài quý hiếm trong Sách Đỏ Thế giới và Việt Nam như Sao la, Mang Trường sơn, Thỏ vằn,… Thực vật như: Kiền kiền, Gõ, Giỗi, Sơn huyết... vì vậy đây là nơi thường xuyên bị tác động bởi người dân địa phương và người từ các nơi khác đến để khai thác gỗ, lâm sản ngoài gỗ và săn, bẫy bắt động vật. Điều đó cho thấy, nếu không có sự thay đổi từ cộng đồng, công tác bảo tồn sẽ khó đạt hiệu quả bền vững.
Hộ gia đình – mắt xích then chốt trong bảo tồn
Vùng đệm của khu bảo tồn là nơi sinh sống của hàng ngàn hộ gia đình, phần lớn là đồng bào dân tộc thiểu số Cơ Tu. Từ bao đời nay, họ sống nhờ vào rừng – gắn bó, phụ thuộc và coi rừng như một phần máu thịt. Hiện còn nhiều lao động thiếu việc làm, đây là nguy cơ tiềm ẩn gây nhiều sức ép lên tài nguyên rừng, làm giảm tính đa dạng sinh học trong KBT do những lao động trên vào rừng khai thác lâm sản làm kế sinh nhai chính. Chính mối quan hệ này nếu được định hướng đúng đắn sẽ trở thành động lực mạnh mẽ giúp bảo vệ đa dạng sinh học.
Tăng cường tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức đến từng hộ gia đình – đặc biệt là phụ nữ, thanh niên và trẻ nhỏ – sẽ tạo nên nền tảng xã hội vững chắc cho bảo tồn. Việc thay đổi nhận thức không chỉ đơn giản là hiểu về tầm quan trọng của rừng, mà còn là thay đổi hành vi: từ việc săn bắt, hái lượm sang sống hài hòa với thiên nhiên, tham gia trồng rừng, giám sát rừng, làm du lịch sinh thái hoặc các sinh kế bền vững khác.
Những giải pháp thiết thực từ thực tiễn
Trong những năm qua, tỉnh Quảng Nam, đặc biệt là Ban Quản lý Khu bảo tồn loài Sao la, đã tích cực phối hợp với chính quyền địa phương, tổ chức xã hội, các tổ bảo vệ rừng cộng đồng để đẩy mạnh truyền thông, nâng cao nhận thức cho người dân tại vùng đệm. Các buổi tuyên truyền, tập huấn được tổ chức tại 16 cộng đồng thôn trên địa bàn. Cụ thể: Cộng đồng thôn Đang, Atếêp, Ta lang của xã Bhalêê; Aur, Aréc, Ga’lâu, Cr’toonh của xã Avương; Pà Nai, Aréh Đhrồng của xã Tà lu; Gừng, Aduông, Tà vạc của TT Prao; Pho, BhlôBền, K8, Bhơhồng của xã Sông Kôn.
Nội dung tuyên truyền không chỉ giới thiệu về giá trị của các loài động vật quý hiếm như Sao la, Voọc chà vá chân nâu..., mà còn lồng ghép kiến thức về luật bảo vệ rừng, tác hại của săn bắt – bẫy thú rừng, quy định về cấm chặt phá rừng, cũng như vai trò của rừng trong ứng phó biến đổi khí hậu.
Hiện nay, một số mô hình đã được triển khai thí điểm tại vùng đệm Khu bảo tồn Sao La (Quảng Nam) với sự hỗ trợ của chính quyền địa phương và các tổ chức bảo tồn:
Tổ chức các lớp tập huấn, truyền thông tại thôn bản: Giúp người dân hiểu rõ hơn về vai trò của từng loài động thực vật, hệ sinh thái rừng và các hậu quả từ việc mất đa dạng sinh học.
Thành lập các tổ tuần tra rừng cộng đồng: Gồm chính người dân trong thôn tự nguyện giám sát và báo cáo các vi phạm, cùng phối hợp với kiểm lâm.
Hỗ trợ sinh kế thay thế: Như nuôi ong lấy mật, trồng dược liệu dưới tán rừng, làm đồ thủ công mỹ nghệ từ nguyên liệu hợp pháp; từ đó giảm lệ thuộc vào khai thác tài nguyên rừng.
Lồng ghép bảo tồn vào giáo dục: Thông qua các chương trình ngoại khóa, câu lạc bộ thiên nhiên tại trường học giúp hình thành tình yêu thiên nhiên cho trẻ nhỏ từ sớm.
Hướng đến cộng đồng bảo tồn chủ động
Công tác bảo tồn hiện đại không còn đơn thuần là ngăn cấm, mà cần sự tham gia chủ động của người dân. Khi mỗi hộ gia đình nhận thức rõ giá trị mà hệ sinh thái rừng mang lại cho cuộc sống – từ nước sạch, khí hậu ôn hòa đến sinh kế bền vững – thì chính họ sẽ trở thành những "người gác rừng" bền bỉ, lâu dài.
Khu bảo tồn Sao La, Quảng Nam chỉ có thể tiếp tục là mái nhà của loài sao la và hàng trăm loài quý hiếm khác khi cộng đồng vùng đệm được đồng hành, hỗ trợ đúng cách, vừa gìn giữ di sản tự nhiên, vừa cải thiện chất lượng cuộc sống.
Những thách thức trong công tác bảo vệ động thực vật hoang dã
Mặc dù đã có nhiều nỗ lực và các giải pháp thiết thực nhằm bảo vệ đa dạng sinh học tại Khu bảo tồn Sao La, vẫn còn nhiều thách thức lớn cần phải vượt qua để đạt được mục tiêu bảo tồn lâu dài. Những thách thức này không chỉ đến từ yếu tố tự nhiên mà còn từ các yếu tố xã hội, kinh tế, và quản lý, đòi hỏi một cách tiếp cận toàn diện, sáng tạo và lâu dài.
Cũng như nhiều địa phương miền núi khác, vùng đệm Khu bảo tồn Sao la vẫn đối diện với không ít khó khăn: đời sống kinh tế còn nghèo, việc tiếp cận thông tin, chính sách, khoa học kỹ thuật còn hạn chế. Diện tích rừng lớn, địa hình hiểm trở khiến công tác tuần tra, giám sát gặp khó khăn. Một số hành vi săn bắt, đặt bẫy vẫn tồn tại rải rác, nhất là ở các vùng giáp ranh và biên giới.
Việc đưa công tác quản lý bảo vệ rừng, bảo vệ động – thực vật hoang dã và bảo tồn đa dạng sinh học đến từng hộ gia đình tại vùng đệm Khu bảo tồn loài Sao la ở Quảng Nam là bước đi chiến lược, phù hợp với xu hướng phát triển bền vững và đặt con người vào trung tâm của công tác bảo tồn. Khi người dân được tham gia, được hỗ trợ và có sinh kế thay thế, họ sẽ là những “người gác rừng” tận tụy và bền bỉ nhất. Năm 2025 là cột mốc đáng nhớ trong hành trình dài bảo vệ biểu tượng thiên nhiên Việt Nam – loài Sao la – và gìn giữ lá phổi xanh của dãy Trường Sơn huyền thoại./.
(Còn tiếp...)
