Tăng cường kiểm soát chất lượng, mở rộng thị trường xuất khẩu cho nông sản Việt Nam
Rau quả Việt Nam hiện đã có mặt tại hơn 80 quốc gia và khu vực trên thế giới, với các thị trường trọng điểm như Trung Quốc, Mỹ, Hàn Quốc, Nhật Bản, Thái Lan, Hà Lan, Australia...
Các hiệp định thương mại tự do (FTA) như CPTPP, RCEP, EVFTA, UKVFTA, ACFTA đã giúp mở rộng thị trường xuất khẩu cho nông sản Việt Nam. Điều này càng có ý nghĩa trong bối cảnh khi thị trường thế giới có nhiều biến động, nhất là thị trường trọng điểm như Mỹ có những thay đổi về chính sách thuế.
Tuy nhiên, xuất khẩu rau quả của Việt Nam đang gặp không ít khó khăn, đặc biệt là sầu riêng khi Trung Quốc siết chặt kiểm tra chất lượng sản phẩm nhập khẩu, EU tăng tần suất kiểm tra tại biên giới lên 20%.
Các yêu cầu về chất lượng, kiểm dịch và dư lượng hóa chất không còn mới, nhưng khi thị trường yêu cầu kiểm soát nghiêm ngặt, nông dân và doanh nghiệp lại gặp khó khăn trong việc thích nghi.
Theo Hiệp hội Rau quả Việt Nam (Vinafruit), từ đầu năm 2025 đến nay, mặt hàng sầu riêng ghi nhận sự sụt giảm lớn trong xuất khẩu. Tính tới hết tháng 2/2025, xuất khẩu mặt hàng này giảm tới gần 80%. Chủ tịch Hiệp hội Rau quả Việt Nam Nguyễn Thanh Bình cho hay, xuất khẩu sầu riêng sụt giảm mạnh là nguyên nhân khiến kim ngạch xuất khẩu rau, quả giảm 2 con số.
Cụ thể, xuất khẩu rau, quả tháng 3-2025 dự kiến đạt 420 triệu USD, dù tăng khoảng 34% so với tháng 2, nhưng lại ghi nhận mức giảm sâu nhất so với cùng kỳ năm trước (giảm 10,5%). Dự kiến, trong quý I-2025, tổng kim ngạch xuất khẩu rau, quả ước đạt hơn 1,1 tỷ USD, giảm hơn 13% so với cùng kỳ năm nước.
Lý giải về sự sụt giảm của ngành hàng này, Chủ tịch Hiệp hội Rau quả Việt Nam Nguyễn Thanh Bình cho rằng, sầu riêng chiếm gần 50% tổng kim ngạch xuất khẩu của ngành hàng rau, quả, nên mặt hàng này giảm sẽ tác động rất lớn đối với nhóm ngành hàng rau, quả. Từ đầu năm 2025 đến nay, nhiều thị trường nhập khẩu sầu riêng của Việt Nam, trong đó có thị trường lớn nhất là Trung Quốc đã giảm nhập khẩu, do yêu cầu về chất lượng. Thị trường Trung Quốc yêu cầu 100% lô hàng sầu riêng của Việt Nam phải bảo đảm không có chất vàng O và cadimi - đây là 2 chất gây hại cho sức khoẻ.
Sản xuất theo chuỗi gắn với trách nhiệm các bên, cùng biện pháp giám sát, kiểm soát chất lượng chặt chẽ là yếu tố cốt lõi để rau quả Việt Nam tự tin vươn ra thế giới.
Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã triển khai nhiều chương trình giám sát dư lượng hóa chất tại các vùng trồng và cơ sở đóng gói, nhằm bảo đảm chất lượng sản phẩm ngay từ gốc.
Các vùng trồng lớn như Tiền Giang, Long An… đã thực hiện các chương trình kiểm soát dư lượng hóa chất, giúp các sản phẩm xuất khẩu không vượt quá mức dư lượng tối đa cho phép của các thị trường nhập khẩu; trong đó có Trung Quốc.
Mặc dù có sự cải thiện đáng kể về năng suất và chất lượng rau quả, nhưng theo ông Nguyễn Thanh Bình, Chủ tịch Hiệp hội Rau quả Việt Nam, nhìn chung năng suất và chất lượng cây ăn quả Việt Nam còn chưa cao so với bình quân chung của khu vực và thế giới.
Việt Nam thiếu mô hình sản xuất theo chuỗi do quy mô nhỏ lẻ, manh mún, phân tán. Tỷ lệ thất thoát sau thu hoạch còn cao, công nghệ xử lý sau thu hoạch chậm thay đổi.
Bên cạnh đó, hệ thống phân phối, tiêu thụ sản phẩm chưa chuyên nghiệp; thiếu chuỗi liên kết giữa doanh nghiệp, người nông dân và người tiêu dùng.
Chuỗi giá trị rau quả còn qua khâu trung gian làm giá thành tăng cao, chất lượng ổn định; đặc biệt là tính tuân thủ chưa nghiêm, mối liên kết hợp tác dễ đứt gãy.
Ông Nguyễn Thanh Bình cũng chỉ ra rằng các tiêu chuẩn kiểm soát chất lượng rau quả vẫn còn thiếu hoàn thiện, đặc biệt là đối với những sản phẩm có giá trị xuất khẩu cao như sầu riêng, thanh long, chuối...
Việc cải thiện chất lượng và an toàn sản phẩm là điều cấp thiết. Đồng thời, việc nâng cao năng lực tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế và hợp tác bền vững giữa các bên cũng cần được chú trọng.
Ông Nguyễn Thanh Bình cũng mong muốn Bộ Nông nghiệp và Môi trường cùng các địa phương tăng cường kiểm tra, giám sát, xử lý nghiêm các vi phạm, qua đó bảo vệ những nhà sản xuất kinh doanh hợp pháp, chân chính.
Đặc biệt là hỗ trợ người sản xuất xây dựng mã số vùng trồng, mã số cơ sở đóng gói; đẩy nhanh việc cấp mã số để tăng năng lực xuất khẩu và xây dựng, ban hành tiêu chuẩn về chất lượng rau quả; điều này sẽ giúp các bên có một "cơ sở" để cùng sản xuất, thu hoạch, chế biến.
Đây cũng là tiền đề giúp Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Bộ Công Thương, Bộ Ngoại giao... tự tin tiếp tục đàm phán mở cửa thị trường.
Sản xuất, canh tác cần tuân thủ và cập nhật đúng các quy định của thị trường
Từ mặt hàng sầu riêng, nhìn rộng ra các mặt hàng rau, quả khác có thể thấy sự phụ thuộc vào một thị trường hay một mặt hàng nào đó sẽ gây khó khăn rất lớn cho tăng trưởng của ngành hàng. Tập trung vào nhóm hàng chủ lực, phân bố đều thị trường là các giải pháp ngành hàng rau, quả cần tập trung trong thời gian tới. Bộ Nông nghiệp và Môi trường đề ra mục tiêu, năm 2025, xuất khẩu rau, quả đạt 8 tỷ USD, song với sự sụt giảm và những khó khăn đang tồn tại, ngành hàng này khó đạt được mục tiêu đề ra.
Trong bối cảnh các thị trường nhập khẩu có xu hướng gia tăng các cảnh báo, ông Ngô Xuân Nam, Phó Giám đốc Văn phòng Thông báo và Điểm hỏi đáp quốc gia về vệ sinh dịch tễ và kiểm dịch động thực vật Việt Nam (SPS Việt Nam) cho rằng, doanh nghiệp cần chủ động xây dựng các vùng nguyên liệu đạt chuẩn.
Nông dân, doanh nghiệp, cơ sở đóng gói, chế biến, hiệp hội ngành hàng, cơ quan quản lý và địa phương tăng cường liên kết theo hướng đồng quản lý an toàn thực phẩm, chất lượng, góp phần chuẩn hóa ngay từ nguyên liệu đầu vào.
Trước hết nông dân trong quá trình tổ chức sản xuất, canh tác cần tuân thủ và cập nhật đúng các quy định của thị trường về kiểm soát thuốc bảo vệ thực vật.
Bên cạnh đó, nông dân cần tích cực chuyển đổi sang hướng canh tác hữu cơ, sử dụng các hoạt chất sinh học, chế phẩm sinh học để đáp ứng tốt hơn yêu cầu thị trường. Các doanh nghiệp cùng đồng hành trong đồng quản lý chất lượng sản phẩm.
Theo Cục Chất lượng, chế biến và Phát triển thị trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) Lê Thanh Hòa, không chỉ Trung Quốc mà nhiều thị trường lớn ra quy định mới nghiêm ngặt về mức dư lượng tối đa thuốc bảo vệ thực vật (MRL) và kiểm dịch thực vật. Bên cạnh đó, những rào cản kỹ thuật và khả năng tuân thủ liên quan đến kiểm dịch thực vật và an toàn thực phẩm.
Trong khi đó, tổ chức chuỗi ngành hàng rau, quả của nước ta vẫn rời rạc, thiếu chuyên nghiệp, chưa bảo đảm các tiêu chuẩn từ phía thị trường nhập khẩu. Đa phần là các hộ sản xuất nhỏ lẻ, mạnh mún; quy trình sơ chế bảo quản chưa tốt, nhất là khâu xử lý sau thu hoạch. Bên cạnh đó, hệ thống phân tích, đánh giá, kiểm nghiệm chất lượng nhiều nơi chưa đồng đều, bảo đảm.
Ngoài thị trường Trung Quốc, các thị trường lớn, như: Hoa kỳ, Hàn Quốc, Nhật Bản, Australia, New Zealand đều có yêu cầu khắt khe trong đánh giá rủi ro mở cửa thị trường. Bên cạnh đó là yêu cầu cao về dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, kim loại nặng và các yêu cầu về lao động, môi trường, phát triển bền vững. Ngoài ra, nhiều quốc gia có thế mạnh về rau, quả cũng đang tập trung mở rộng thị trường, khiến ngành hàng này của Việt Nam phải chịu sự canh tranh khá lớn.
Các chuyên gia cho rằng, nâng cao chất lượng là giải pháp căn cốt của ngành hàng rau, quả. Ngoài ra, định vị lại thị trường, tránh phụ thuộc vào một thị trường cụ thể sẽ giúp ngành hành rau quả phát triển bền vững.
Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Hoàng Trung nhấn mạnh rau quả hay nông sản nói chung, người dân, doanh nghiệp xuất khẩu tuyệt đối không sử dụng các hóa chất bị cấm hoặc để mức dư lượng tối đa cho phép vượt ngưỡng theo quy định của nước nhập khẩu.
Giải pháp căn cơ nhất là phải có các chương trình kiểm soát an toàn thực phẩm tại vườn, vùng trồng, tại các cơ sở đóng gói, chế biến, bảo quản để xuất khẩu thuận lợi.
Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang chỉ đạo Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật xây dựng và triển khai các chương trình giám sát dư lượng các hóa chất tại các vùng trồng, cơ sở đóng gói, nhằm bảo đảm chất lượng sản phẩm ngay từ gốc, Thứ trưởng Hoàng Trung nhấn mạnh./.
