Sau những vụ mùa, bản Mác, xã Tương Dương (tỉnh Nghệ An) lại vang lên tiếng kẽo kẹt của khung cửi dệt thổ cẩm. Dưới ánh nắng mặt trời chiếu rọi qua khe cửa, hình ảnh người phụ nữ Thái đẹp hơn với đôi tay khéo léo, luồn từng đường kim, mũi chỉ, cần mẫn dệt nên những tấm thổ cẩm mềm mại, có hồn.
Với người dân bản Mác, một phụ nữ giỏi, trở thành niềm tự hào của gia đình là người biết dệt may, tạo ra những sản phẩm đẹp mắt. Tác phẩm dệt nên có hồn, điều này đòi hỏi sự khéo léo, sáng tạo, cần mẫn, tinh xảo và công phu.
Nghề dệt thổ cẩm tại bản Mác có từ lâu đời, gắn liền với thiên nhiên và nhịp sống nương rẫy. Vào mùa Xuân, người dân bắt đầu lên rẫy gieo hạt cây bông. Đến độ tháng 7, tháng 8, khi quả bông khô vỏ, những sợi bông trắng tinh được thu hoạch, phơi khô, cán tách hạt để lấy sợi. Sợi bông sau đó được làm tơi, kéo thành sợi và quay thành những cuộn nhỏ. Bằng sự tỉ mỉ, khéo léo của người phụ nữ dệt nên những váy, áo, khăn, thảm đẹp mắt với hoa văn mộc mạc.
Ngoài thời gian bên khung cửi, bà con còn kết nối, quảng bá bằng nhiều hình thức khác nhau để sản phẩm của mình làm ra đến tay người tiêu dùng.
Ngôi nhà của bà Lô Thị Lan- nghệ nhân dệt vải tài hoa của bản Mác dành mở một gian hàng trưng bày và bán sản phẩm dệt, thêu thổ cẩm, trở thành điểm đến quen thuộc cho chị em trong bản và khách hàng gần xa. Để tiếp cận khách hàng, bà Lan chủ động gặp gỡ, nhận đơn đặt hàng và tổ chức sản xuất. Bà còn thường xuyên mang sản phẩm đi giới thiệu tại các hội chợ, sự kiện văn hóa từ Nghệ An đến Hà Nội, tận dụng mạng xã hội Facebook để quảng bá và bán hàng trực tuyến.
“Dệt, thêu thổ cẩm không khó nhưng đòi hỏi người thợ ngoài tính cần cù, chịu khó còn phải có đôi bàn tay khéo léo và trí tưởng tượng phong phú. Đặc biệt, sản phẩm bằng cách này hay cách khác đến được tay người tiêu dùng. Hoa văn trên thổ cẩm rất đa dạng, được cách điệu từ những hình ảnh thân thuộc như hoa cà, hoa bưởi, hoa rừng, hay chim muông, thú rừng.
Tôi gắn bó với nghề từ hàng chục năm, một vài ngày không dệt là nhớ. Cũng nhờ nghề dệt thổ cẩm truyền thống này mà gia đình tôi cũng như bà con dân bản có cái ăn cái mặc, nuôi con cái học hành”, bà Lan chia sẻ.
Điểm khác biệt tạo nên thương hiệu cho thổ cẩm bản Mác chính là việc sử dụng 4 chân cột nhà làm thước đo, mỗi vòng vải quanh cột tương ứng với một mảnh thổ cẩm để tạo ra các sản phẩm như chăn, màn...nguyên liệu nhuộm màu hoàn toàn tự nhiên từ các loài hoa, vỏ cây mang lại cho sản phẩm độ mềm mại, ấm áp nhưng vẫn rất thoáng mát thu hút khách hàng.
Ông Nguyễn Hồng Tài- Chủ tịch UBND xã Tương Dương chia sẻ, “dệt thổ cẩm là nghề thủ công, mang đậm bản sắc văn hoá của đồng bào dân tộc Thái. Không những giúp bảo tồn di sản văn hóa mà còn giúp người dân nâng cao đời sống kinh tế, từng bước thoát nghèo. Nhờ nghề dệt thổ cẩm, nhiều hộ dân tại địa phương có cuộc sống sung túc, ấm no hơn”.
Sinh ra và lớn lên tại bản Na (xã Hữu Kiệm), tuổi thơ của bà Lô Thị Mai lớn lên bên những nương rẫy trồng bông, đay, dâu tằm, tiếng kẽo kẹt từ khung cửi dệt vải hàng ngày của mẹ.
Đang “thì con gái”, bà Mai được mẹ dạy từng đường kim, mũi chỉ, dần dệt lên những sản phẩm thổ cẩm đẹp mắt. Bà còn học các trồng bông, dâu tằm, cách kéo sợi, xe chỉ một cách thuần thục.
Ngoài những sản phẩm phục vụ sinh hoạt hàng ngày như váy, áo, khăn, chăn, gối, bà cùng những người dân địa phương còn sáng tạo không ngừng để tạo ra những chiếc túi xách, ví cầm tay, khăn trải bàn, tranh treo tường... mang hơi thở hiện đại nhưng vẫn in đậm dấu ấn thổ cẩm truyền thống độc đáo, phục vụ nhu cầu người tiêu dùng hiện đại.
Năm 2005, bà Mai cùng 15 chị em trong bản thành lập nhóm sản xuất dệt thổ cẩm. Cũng từ đó, phong trào dần lan tỏa mạnh mẽ, thu hút hàng chục hộ dân trong bản tham gia.
Năm 2011, bản Na trở thành một trong những làng nghề đầu tiên của huyện Kỳ Sơn (cũ) được UBND tỉnh Nghệ An công nhận và trao tặng Danh hiệu Làng nghề. Bà Mai được các thành viên tín nhiệm bầu làm Trưởng làng nghề.
Làng nghề dệt thổ cẩm truyền thống bản Na được tiếp sức khi Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi được triển khai. Người dân nhận được sự hỗ trợ về kỹ thuật, thiết kế mẫu mã, kết nối thị trường và xây dựng thương hiệu, mở ra một hành trình hội nhập và phát triển bền vững.
Tháng 6/2025, Bộ VHTT&DL công nhận Nghề dệt thổ cẩm của người Thái tại tỉnh Nghệ An là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đây là dấu mốc quan trọng, không chỉ khẳng định giá trị văn hóa đặc sắc của đồng bào Thái, mà còn mở ra nhiều kỳ vọng mới trong hành trình bảo tồn và phát triển nghề dệt thổ cẩm.
“Cả đời tôi lặng lẽ dạy con, cháu cách se sợi, dệt vải, gìn giữ từng hoa văn mà mẹ tôi, bà tôi truyền lại. Nghề dệt thổ cẩm là tâm huyết của bao thế hệ phụ nữ Thái nơi miền núi cao, không chỉ giúp bà con có thêm thu nhập, thoát nghèo, có cuộc sống ấm no mà còn giữ được nét đẹp văn hoá truyền thống từ bao đời của ông cha để lại”, bà Mai chia sẻ./.
