PV: Thưa Tiến sĩ, ông đánh giá thế nào về mức độ nguy hại của Cadimi và vàng O khi tồn dư trong sầu riêng?
TS. Phan Việt Hà: Theo các nghiên cứu quốc tế, cả Cadimi (Cd) và vàng O (Auramine O) đều có độc tính cao, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe con người.
Cadimi là kim loại nặng đã được Liên minh Quốc tế về Hóa học cơ bản và Ứng dụng (IUPAC, 2018) xếp vào nhóm chất gây ung thư. Chất này có khả năng tích lũy lâu dài trong cơ thể, đặc biệt ở gan và thận, với thời gian bán thải tới 10–30 năm. Tiếp xúc với Cadimi có thể gây rối loạn phát triển thần kinh, suy giảm miễn dịch, bệnh tim mạch, loãng xương và ung thư.
Vàng O là chất nhuộm công nghiệp thuộc nhóm Azo, tuyệt đối cấm dùng trong thực phẩm. Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) xếp vàng O vào nhóm 2B – có khả năng gây ung thư cho người. Tiếp xúc có thể gây buồn nôn, tiêu chảy, tổn thương gan thận, dị ứng da và khó thở.
PV: Cơ chế gây độc của hai chất này như thế nào, thưa ông?
TS. Phan Việt Hà: Cadimi gây độc thông qua nhiều cơ chế, trong đó có việc tạo stress oxy hóa, sản sinh gốc tự do, làm tổn thương và rối loạn chức năng tế bào, thay đổi cấu trúc và ức chế hoạt động của nhiều enzyme quan trọng.
Cơ chế gây độc của vàng O chưa được nghiên cứu đầy đủ trên người, song các bằng chứng từ nghiên cứu động vật cho thấy: nó có thể chuyển hóa thành chất độc hại, gây tổn thương DNA, tăng nguy cơ đột biến và ung thư, gây độc tế bào ở gan, thận, ảnh hưởng hệ thần kinh, đồng thời kích ứng da, mắt và đường hô hấp.
PV: Có thể nhận biết sầu riêng bị nhiễm các chất này bằng cảm quan không?
TS. Phan Việt Hà: Hầu như không. Cadimi không màu, không mùi, không làm thay đổi hình dạng hay mùi vị quả, nên chỉ có thể phát hiện qua phân tích hóa học.
Vàng O đôi khi có thể làm thay đổi màu sắc cơm sầu riêng, nhưng sự khác biệt này rất khó nhận ra, nhất là khi sử dụng ở nồng độ thấp hoặc tiêm/ngấm vào bên trong quả.
PV: Hiện nay việc truy vết nguồn gốc chất cấm trong nông sản được thực hiện ra sao và ngành khoa học có thể hỗ trợ thế nào?
TS. Phan Việt Hà: Việc truy vết chủ yếu dựa vào hồ sơ sản xuất, mã số vùng trồng, công nghệ truy xuất (QR code, blockchain) và phân tích mẫu. Tuy nhiên, vẫn tồn tại hạn chế như dữ liệu thiếu chính xác hoặc chi phí kiểm nghiệm cao.
Về lâu dài, chúng ta cần:
- Phát triển bộ kit kiểm tra nhanh tại hiện trường.
- Ứng dụng cảm biến IoT kết hợp AI và Big Data.
- Nghiên cứu cơ chế hấp thụ – tích lũy Cadimi để đưa ra biện pháp canh tác giảm nguy cơ.
- Phát triển vật liệu xử lý ô nhiễm hiệu quả.
PV: Các phòng kiểm nghiệm trong nước hiện đáp ứng thế nào với yêu cầu phát hiện hai chất này?
TS. Phan Việt Hà: Nhiều phòng kiểm nghiệm tại Việt Nam đã đạt chuẩn ISO/IEC 17025. Đến tháng 3/2025, một số đơn vị còn được Trung Quốc công nhận năng lực xét nghiệm vàng O trong sầu riêng. Các phòng này có thể phát hiện Cadimi và vàng O ở nồng độ rất thấp, đáp ứng tiêu chuẩn MRLs. Tuy nhiên, cần mở rộng mạng lưới và thống nhất tiêu chuẩn kiểm nghiệm với thị trường nhập khẩu để kết quả được công nhận chính thức.
PV: Có công nghệ mới nào giúp truy xuất nhanh và phát hiện chất cấm trong chuỗi cung ứng sầu riêng?
TS. Phan Việt Hà: Hiện đang nghiên cứu và ứng dụng nhiều công nghệ như: quang phổ cận hồng ngoại (NIR), sắc ký lỏng siêu hiệu năng (UPLC), sắc ký khí khối phổ (GC-MS/MS), công nghệ sinh học và chỉ thị sinh học, phân tích hình ảnh và cảm biến tự động độ chính xác cao.
PV: Viện WASI phối hợp thế nào với Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk để kiểm soát và truy vết chất cấm?
TS. Phan Việt Hà: Chúng tôi đang phối hợp thực hiện nghiên cứu đánh giá hiện trạng tồn dư Cadimi và vàng O trên sầu riêng Đắk Lắk, xác định nguyên nhân và yếu tố nguy cơ, từ đó đề xuất biện pháp khắc phục ngắn và dài hạn.
PV: Thách thức lớn nhất trong quá trình này là gì thưa tiến sĩ?
TS. Phan Việt Hà: Khó khăn lớn nhất là hạn chế về kinh phí và trang thiết bị, buộc chúng tôi phải hợp tác với các đơn vị kiểm nghiệm khác. Ngoài ra, áp lực thời gian cũng rất lớn, đòi hỏi sự phối hợp đồng bộ giữa các bên.
PV: Ông đánh giá ra như thế nào về vai trò của Hiệp hội Sầu riêng Đắk Lắk?
TS. Phan Việt Hà: Hiệp hội đang làm tốt vai trò kết nối “4 nhà” trong sản xuất sầu riêng. Việc chủ động đề xuất các nghiên cứu hợp tác cho thấy sự năng động và trách nhiệm, góp phần phát triển bền vững ngành hàng.
PV: Theo tiến sĩ, WASI đưa ra giải pháp gì để truy vết nhanh nhất chất cấm?
TS. Phan Việt Hà: Trước mắt cần khảo sát nhanh tình trạng tồn dư và nguyên nhân. Hiện cách chính xác nhất vẫn là phân tích mẫu tại phòng thí nghiệm đạt chuẩn. Chúng tôi cũng đang hợp tác phát triển bộ kit kiểm tra nhanh Cadimi, hy vọng sớm hoàn thiện để phục vụ sản xuất.
PV: Theo ông, nguồn gốc các chất cấm này có thể đến từ đâu?
TS. Phan Việt Hà: Cadimi có thể có sẵn trong đất, nước, hoặc từ phân bón nguồn gốc tự nhiên như phân lân, phân hữu cơ từ than bùn, cũng có thể từ thuốc bảo vệ thực vật. Vàng O thì do con người chủ động sử dụng để làm cơm sầu riêng vàng hơn. Việc xác định chính xác cần nghiên cứu cụ thể để đưa ra giải pháp phù hợp.
