Hướng đến mục tiêu “zero cadimi”
Từ khi Việt Nam ký kết Nghị định thư xuất khẩu chính ngạch sầu riêng với Trung Quốc vào tháng 7/2022, ngành hàng này đã bùng nổ. Kim ngạch xuất khẩu sầu riêng từ mức 270 triệu USD (năm 2022) vọt lên 3,3 tỷ USD vào năm 2024, chiếm gần 50% tổng kim ngạch xuất khẩu rau quả của cả nước.
Tuy nhiên, chỉ sau chưa đầy hai năm tăng trưởng nóng, từ tháng 5/2024, Trung Quốc bắt đầu phát cảnh báo về dư lượng cadimi trong sầu riêng Việt Nam. Một số lô hàng bị trả về, khiến ngành sầu riêng đối mặt thách thức lớn.
Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), cadimi là kim loại nặng có thể gây ung thư, tổn thương thần kinh và bệnh mãn tính. Nguyên nhân chủ yếu bắt nguồn từ việc lạm dụng phân bón hóa học và quản lý canh tác thiếu kiểm soát.
Nằm trên cao nguyên đất đỏ bazan màu mỡ, khí hậu ôn hòa, Lâm Đồng hiện có hơn 37.810 ha sầu riêng, sản lượng hơn 235.000 tấn. Là một trong những vùng trọng điểm, Lâm Đồng đã sớm vào cuộc kiểm soát cadimi.
Tiêu biểu là Câu lạc bộ (CLB) Sầu riêng Thiên Phú – Nhân Cơ (xã Nhân Cơ) với hơn 40 thành viên, quản lý khoảng 500 ha. Từ tháng 3/2025, CLB đã tổ chức lấy mẫu đất xét nghiệm. Kết quả ban đầu cho thấy, việc dùng chế phẩm sinh học giúp giảm đến 60% lượng cadimi chỉ sau một tháng.
Anh Nguyễn Thái Bình chủ nhiệm CLB cho biết, chi phí xử lý cadimi khoảng 4 triệu đồng/ha. Hiện CLB đã triển khai xử lý trên 200 ha và đặt mục tiêu “zero cadimi” cho toàn vùng. Các thành viên còn chia sẻ quy trình sản xuất sinh học, cập nhật kỹ thuật mới và chủ động kiểm soát yếu tố nguy cơ.
Tinh thần chủ động của nông dân chính là điểm tựa để kiểm soát cadimi. Câu chuyện của ông Nguyễn Ngọc Trung – chủ Trang trại Gia Trung (phường Đông Gia Nghĩa) – là ví dụ điển hình. Với 17 ha sầu riêng hơn 20 năm tuổi, ông Trung đã đầu tư thiết bị đo cadimi trị giá 7 triệu đồng, dùng chế phẩm sinh học Ca-EDTA với chi phí chỉ 400.000 đồng/ha.
“Tôi đã canh tác theo VietGAP từ lâu, nhưng với nguy cơ cadimi, tôi quyết định xử lý toàn bộ diện tích. Làm nông giờ không chỉ để có trái ngọt mà còn phải sạch và có trách nhiệm”, ông Trung chia sẻ.
Theo Tiến sĩ Phan Việt Hà – Phó Viện trưởng phụ trách Viện Khoa học Nông lâm nghiệp Tây Nguyên, cadimi thường phát sinh do việc lạm dụng phân DAP, phân lân hoặc phân hữu cơ có nguồn gốc từ than bùn chưa được xử lý triệt để. Khi độ pH đất giảm, cadimi có thể chuyển thành dạng hòa tan, dễ bị rễ cây hấp thụ. Nếu đất thiếu trung vi lượng như canxi, magie, cây sẽ càng hút nhiều cadimi hơn.
Tiến sĩ Việt Hà khuyến cáo các biện pháp kỹ thuật để kiểm soát cadimi gồm: cải tạo đất bằng vôi hoặc các chất trung hòa để tăng pH; trồng xen các loại cây có khả năng hấp thu cadimi; thay thế phân bón hóa học bằng phân hữu cơ sinh học đã qua xử lý; đồng thời kiểm soát nguồn gốc phân bón, lưu giữ bao bì để truy xuất khi cần thiết.
Ông cũng lưu ý thêm: “Về lý thuyết, cadimi có thể có sẵn trong đất, nước hoặc trong các loại phân bón có nguồn gốc tự nhiên như phân lân. Không loại trừ khả năng nó đến từ một số loại thuốc bảo vệ thực vật. Việc xác định nguyên nhân cần nghiên cứu cụ thể để có giải pháp phù hợp. Riêng chất Vàng O là do con người cố tình sử dụng để cơm sầu riêng có màu vàng đậm hơn, phục vụ thị hiếu.”
Củng cố thương hiệu từ chất lượng
Chung tay với nông dân, chính quyền và ngành chức năng Lâm Đồng đã triển khai nhiều giải pháp để kiểm soát dư lượng kim loại nặng.
Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh đã tổ chức kiểm tra diện rộng tại vùng trồng và các cơ sở đóng gói. Kết quả từ nhiều doanh nghiệp lớn như Long Thủy, B’LaoFood, Inova Đà Lạt… đều âm tính với cadimi và Vàng O, cho thấy xu hướng sản xuất an toàn đang lan rộng.
Trong tổng diện tích 180.000 ha sầu riêng cả nước, riêng Lâm Đồng đã chiếm hơn 37.810 ha. Tuy nhiên, tốc độ phát triển chưa có dấu hiệu chậm lại, kéo theo áp lực về quy hoạch và kiểm soát chất lượng. Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật cảnh báo về những rủi ro từ vùng trồng nhỏ lẻ, thiếu nước tưới và lạm dụng thuốc hóa học.
Để kiểm soát tình hình, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang xây dựng quy trình kiểm dịch mới cho sầu riêng, khuyến khích mở rộng vùng trồng tập trung, rải vụ thu hoạch và phối hợp chặt chẽ với cơ quan hải quan Trung Quốc trong tháo gỡ kỹ thuật.
Mặc dù Trung Quốc hiện tiêu thụ tới 97% sầu riêng Việt Nam, nhưng thị trường này ngày càng siết chặt tiêu chuẩn, buộc ngành hàng phải chủ động hơn trong đảm bảo chất lượng.
Chiến lược dài hạn là bắt buộc: sầu riêng phải có chuỗi sản xuất minh bạch, mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói đạt chuẩn. Song song đó là đầu tư vào chế biến sâu như sầu riêng đông lạnh, sầu riêng sấy để tăng giá trị và giảm lệ thuộc vào thị trường tươi. Việc kiểm nghiệm chất lượng, minh bạch thông tin, ứng dụng công nghệ số vào chuỗi cung ứng cần được đẩy mạnh.
Hiện nay, Lâm Đồng đã có 143 mã số vùng trồng với diện tích hơn 6.189 ha và 16 mã số cơ sở đóng gói đạt tiêu chuẩn xuất khẩu.
Ông Nguyễn Văn Mười – Phó Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam – cho biết, quy hoạch đến năm 2030 chỉ cho phép trồng 75.000 ha sầu riêng. Thế nhưng, đến năm 2024, diện tích thực tế đã vượt gần ba lần, đạt khoảng 180.000 ha với sản lượng hơn 1,5 triệu tấn. Việc phát triển ồ ạt này kéo theo hệ lụy về chất lượng, trong đó cadimi là một minh chứng điển hình.
Theo ông Nguyễn Văn Mười, chỉ khi kiểm soát chất lượng được đặt lên hàng đầu, sầu riêng Việt Nam mới có thể trụ vững và mở rộng thị trường toàn cầu.
“Mục tiêu 'zero cadimi' không chỉ là một giải pháp kỹ thuật, mà còn là cam kết đạo đức – thể hiện sự chuyên nghiệp và trách nhiệm của nền nông nghiệp hiện đại”, ông nhấn mạnh.
