Việt Nam đang bước vào kỷ nguyên mới với mục tiêu đạt được mức phát thải ròng bằng 0 (Net Zero) vào năm 2050, là quốc gia có tiềm năng lớn về năng lượng sạch, nhất là năng lượng mặt trời và gió. Sự phát triển mạnh mẽ của năng lượng sạch không chỉ đáp ứng nhu cầu điện ngày càng tăng trong nước và xuất khẩu mà còn góp phần quan trọng trong việc giảm phát thải khí nhà kính và bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, bên cạnh sự phát triển mạnh mẽ, ngành Năng lượng tái tạo tại Việt Nam vẫn còn tồn tại nhiều thách thức.
Theo thống kê của Cục Phòng vệ thương mại, Bộ Công Thương, mặt hàng pin năng lượng mặt trời xuất khẩu của Việt Nam đã bị 3 nước tiến hành điều tra các biện pháp phòng vệ thương mại là Ấn Độ điều tra về biện pháp chống bán phá giá năm 2021 tuy nhiên sau đấy bên nguyên đơn đã rút đơn và chấm dứt vụ việc đó. Tiếp theo, năm 2023 Thổ Nhĩ Kỳ đã tiến hành điều tra chống bán phá giá, kết quả vụ việc là tất cả doanh nghiệp hợp tác trong vụ việc đều được mức thuế 0%. Điển hình là thị trường Hoa Kỳ đã tiến hành điều tra 3 biện pháp phòng vệ thương mại, chống bán phá giá, chống trợ cấp và tự vệ. Theo Cục Phòng vệ thương mại, mức thuế CBPG của Việt Nam bị đẩy lên cao do Hoa Kỳ không công nhận Việt Nam là nền kinh tế thị trường nên sử dụng giá trị thay thế của nước thứ ba để tính toán. Hiện tại, các doanh nghiệp Việt Nam hoạt động trong lĩnh vực năng lượng tái tạo đang đối mặt với sức ép rất lớn. Nếu không kịp thích ứng, nguy cơ mất thị trường Mỹ và thiệt hại doanh thu trong thời gian tới là rất rõ ràng.
Ông Chu Thắng Trung, Phó Cục trưởng Cục Phòng vệ thương mại, Bộ Công Thương, chia sẻ: Những vụ việc này khiến hàng hóa xuất khẩu của Việt Nam đối mặt nhiều thách thức, đặc biệt là nguy cơ mất thị phần tại các thị trường trọng điểm, gia tăng chi phí pháp lý và ảnh hưởng đến uy tín của doanh nghiệp. Ngoài ra, các biện pháp phòng vệ thương mại cũng buộc doanh nghiệp Việt Nam phải nâng cao năng lực cạnh tranh, cải thiện chất lượng sản phẩm và minh bạch hơn trong hoạt động sản xuất kinh doanh. Trong bối cảnh đó, đòi hỏi cấp bách đặt ra là Việt Nam cần nhanh chóng chuyển hướng, mở rộng các thị trường mới như châu Âu, Nhật Bản, Australia, đồng thời nâng cao năng lực cạnh tranh, tuân thủ tiêu chuẩn quốc tế chặt chẽ hơn để ứng phó với các rào cản thương mại đang gia tăng.
Là một nền kinh tế có độ mở lớn, Việt Nam chịu tác động ngày càng mạnh từ các xu hướng và công cụ chính sách mới trên thế giới. Các thị trường xuất khẩu trọng điểm như Mỹ và EU đang siết chặt tiêu chuẩn thông qua các hàng rào phi thuế quan mới như thực hiện cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM), Chỉ thị Báo cáo về Tính bền vững của Doanh nghiệp (CSRD) và các yêu cầu xanh trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Trong bối cảnh đó, chuyển đổi xanh không còn là lựa chọn, mà trở thành điều kiện tiên quyết để duy trì lợi thế cạnh tranh quốc gia và vị thế của các mặt hàng xuất khẩu chủ lực trên thị trường thế giới trong đó có mặt hàng pin mặt trời của Việt Nam.
Để xây dựng thị trường xuất khẩu bền vững cho mặt hàng pin năng lượng mặt trời của Việt Nam, TS. Huỳnh Thanh Điền, Giảng viên Trường đại học Nguyễn Tất Thành, Thành phố Hồ Chí Minh, nhận định: Với các yêu cầu cao quy định, rào cản thương mại, đặc biệt là từ năm 2026 Châu Âu sẽ áp dụng quy định CBAM, CSRD sẽ tác động tới nhiều mặt hàng xuất khẩu của Việt Nam vào EU, các doanh nghiệp phải đáp ứng được yêu cầu xanh, tiêu chuẩn tuần hoàn, thu hồi và tái chế. Nếu không đáp ứng được sẽ phải đóng phí, sản phẩm sẽ không xuất khẩu được. Châu Âu tiên phong áp dụng các tiêu chuẩn quy định này, sau đó thì các thị trường như Mỹ, châu Á cũng sẽ áp dụng, đòi hỏi các doanh nghiệp sản xuất pin mặt trời xuất khẩu phải chủ động chuyển đổi để đáp ứng các tiêu chuẩn về nguyên liệu đầu vào, minh bạch quy trình sản xuất. Đồng thời, doanh nghiệp cần tự rà soát cấu trúc sản xuất, nguồn cung ứng và quy trình xuất khẩu để bảo đảm đáp ứng đúng quy tắc xuất xứ và tránh mô hình sản xuất chỉ mang tính “lắp ráp đơn giản”.
Khi đối mặt với các cuộc điều tra phòng vệ thương mại, ông Trần Tuấn Anh- Đoàn luật sư thành phố Hà Nội khuyến nghị, doanh nghiệp không nên né tránh hay chậm trễ mà cần chủ động phối hợp với Bộ Công Thương và các hiệp hội ngành hàng để cung cấp thông tin minh bạch, chính xác. Về hành lang pháp lý, các hoạt động kiểm soát xuất xứ và phòng vệ thương mại ở Việt Nam được điều chỉnh bởi nhiều văn bản pháp luật như Luật Quản lý ngoại thương năm 2017, Nghị định 31/2018/NĐ-CP quy định chi tiết luật quản lý ngoại thương về xuất xứ hàng hóa, Nghị định 86/2025/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều của Luật Quản lý ngoại thương về các biện pháp phòng vệ thương mại, cùng các hiệp định thương mại tự do mà Việt Nam tham gia như CPTPP, EVFTA, RCEP hay ATIGA. Ngoài ra, Việt Nam cũng tuân thủ các hiệp định của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) về quy tắc xuất xứ và chống bán phá giá, là cơ sở pháp lý quốc tế giúp doanh nghiệp bảo vệ quyền lợi khi xảy ra tranh chấp thương mại.
Như vậy, vấn đề cốt lõi hiện nay không nằm ở tăng trưởng xuất khẩu, mà là làm thế nào để xuất khẩu bền vững, minh bạch và có trách nhiệm. “Mặc dù có nguy cơ, nhưng đây cũng là cơ hội để Việt Nam tái cơ cấu ngành, xây dựng năng lực sản xuất linh kiện nội địa, và củng cố vị thế của "Made in Vietnam" trong ngành năng lượng sạch.”, ông Tuấn Anh, chia sẻ.
