Tân Cương là một xã thuộc tỉnh Thái Nguyên nằm dưới chân dãy Tam Đảo, cùng với hai xã lân cận là Phúc Xuân và Phúc Trìu tạo thành vùng chỉ dẫn địa lý "Tân Cương". Vùng đất này sở hữu những điều kiện tự nhiên đặc biệt, tạo nên hương vị đặc trưng không thể nhầm lẫn của trà Tân Cương.
Thổ nhưỡng: Đất đai ở Tân Cương được hình thành từ phù sa cổ và đá cát, tạo nên loại đất sỏi pha đất sét giàu khoáng chất. Lớp đất thịt dày, tơi xốp, màu mỡ, đặc biệt là có hàm lượng đạm cao, rất phù hợp cho sự phát triển của cây chè. Điều này giúp cây chè Tân Cương hấp thụ tối đa dưỡng chất, tạo nên những búp trà xanh non, mập mạp và giàu hương vị.
Tân Cương nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, với sự chênh lệch nhiệt độ lớn giữa ngày và đêm. Ban ngày nắng ấm giúp cây chè quang hợp tốt, tích lũy các chất dinh dưỡng. Ban đêm nhiệt độ hạ thấp, giúp các hợp chất tạo hương trong búp trà không bị bay hơi, giữ lại trọn vẹn tinh túy của đất trời. Lượng mưa trung bình và độ ẩm cao cũng là yếu tố thuận lợi cho cây chè phát triển xanh tốt quanh năm.
Nguồn nước tưới cho vùng chè Tân Cương chủ yếu đến từ hồ Núi Cốc, một hồ nước ngọt lớn với nguồn nước trong lành, sạch sẽ. Nước hồ được dẫn về các đồi chè, cung cấp độ ẩm cần thiết và khoáng chất tự nhiên, góp phần không nhỏ vào chất lượng và hương vị đặc trưng của trà. Sự kết hợp hoàn hảo giữa thổ nhưỡng, khí hậu và nguồn nước đã tạo nên "thiên thời, địa lợi" cho cây chè Tân Cương, giúp nó phát triển vượt trội và cho ra những búp trà với hương cốm thanh tao, vị chát dịu, và hậu ngọt sâu lắng.
Nghề trồng chè ở Tân Cương có lịch sử lâu đời, bắt nguồn từ đầu thế kỷ XX, dưới thời Pháp thuộc. Năm 1922, ông Đội Năm (Vũ Văn Hiệt), một người con của Hưng Yên, đã mang giống trà Trung Du cổ về trồng thử nghiệm tại vùng đất Tân Cương. Nhận thấy tiềm năng của vùng đất này, ông đã nỗ lực khai phá và phát triển cây chè. Nhờ sự tâm huyết và kỹ thuật canh tác độc đáo, trà Tân Cương dần khẳng định được chất lượng và danh tiếng. Đến năm 1935, trà của ông Đội Năm đạt giải nhất trong một cuộc thi tại nhà Đấu Xảo ở Hà Nội, đưa trà Tân Cương vang danh khắp nơi.
Trải qua gần một thế kỷ hình thành và phát triển, nghề trồng chè ở Tân Cương đã trở thành một truyền thống, được truyền từ đời này sang đời khác. Người dân Tân Cương không chỉ coi cây chè là nguồn sinh kế mà còn là một phần máu thịt, là niềm tự hào của quê hương.
Để tạo ra những sản phẩm trà Tân Cương hảo hạng, ngoài điều kiện tự nhiên ưu đãi, còn cần đến bàn tay khéo léo và kinh nghiệm lâu năm của những nghệ nhân làm trà. Quy trình sản xuất trà Tân Cương là một chuỗi các công đoạn tỉ mỉ, đòi hỏi sự kiên nhẫn và tinh tế:
Thu hái: Đây là bước quan trọng nhất, quyết định chất lượng của trà.
Búp trà được thu hái theo tiêu chuẩn nghiêm ngặt: 1 tôm 1, 2 lá non hoặc 1 tôm 3 lá tùy theo loại trà. Thời điểm hái thường vào buổi sáng sớm, khi sương còn đọng trên lá, để đảm bảo búp trà tươi non và giữ được hương vị tinh túy nhất.
Làm héo: Búp trà sau khi hái được trải mỏng trên nong hoặc phên tre, hong héo tự nhiên trong khoảng 4-6 giờ. Quá trình này giúp giảm bớt lượng nước trong búp trà, làm mềm lá và chuẩn bị cho công đoạn diệt men.
Diệt men (Sao diệt men): Đây là khâu then chốt, quyết định hương vị đặc trưng của trà xanh Tân Cương. Búp trà được đưa vào chảo lớn, sao ở nhiệt độ cao khoảng 180-220°C trong thời gian ngắn (khoảng 5-7 phút). Việc diệt men nhanh chóng giúp enzyme trong trà không bị oxy hóa, giữ được màu xanh tự nhiên và hương cốm đặc trưng. Người nghệ nhân phải điều chỉnh nhiệt độ và thời gian sao thật hợp lý để trà không bị cháy hay mất đi hương vị.
Vò trà: Sau khi diệt men, trà được đưa vào máy vò hoặc vò thủ công. Quá trình vò giúp phá vỡ các tế bào trà, giải phóng các chất tạo hương và vị, đồng thời tạo hình cho cánh trà xoăn lại, gọn gàng. Tùy thuộc vào loại trà và kinh nghiệm, thời gian vò có thể dao động.
Sao khô: Đây là công đoạn cuối cùng, quyết định độ khô và giữ hương của trà. Trà được sao lại lần nữa ở nhiệt độ vừa phải cho đến khi khô hoàn toàn, cánh trà săn chắc, giòn. Quá trình sao khô cũng góp phần tạo nên hương thơm đặc trưng của trà Tân Cương.
Phân loại và đóng gói: Trà sau khi sao khô sẽ được phân loại theo chất lượng (trà đinh, nõn tôm, móc câu...) và đóng gói hút chân không để bảo quản hương vị tốt nhất.
Trà Tân Cương có nhiều loại, được phân biệt dựa trên tiêu chuẩn thu hái và quy trình chế biến, mỗi loại mang một hương vị và đặc điểm riêng:
Trà Đinh: Là loại trà cao cấp nhất, chỉ thu hái những búp trà non nhất, còn đang cuộn chặt như chiếc đinh (một tôm). Trà Đinh có cánh nhỏ li ti, nước trà xanh trong, hương cốm non đặc trưng và vị chát dịu, hậu ngọt sâu, kéo dài.
Trà Nõn Tôm: Thu hái theo tiêu chuẩn một tôm một lá non. Trà Nõn Tôm có cánh trà xoăn, nước xanh vàng, hương thơm cốm dịu nhẹ và vị chát ngọt hài hòa.
Trà Móc Câu: Thu hái theo tiêu chuẩn một tôm hai lá. Cánh trà xoăn hình móc câu, nước trà xanh vàng trong, vị chát êm và hương thơm dễ chịu.
Trà Búp: Thu hái theo tiêu chuẩn một tôm ba lá. Đây là loại trà phổ biến, có hương vị đậm đà và giá thành phải chăng hơn. Ngoài ra, còn có các loại trà Tân Cương ướp hương như trà sen, trà bưởi, trà nhài, kết hợp hương vị đặc trưng của trà xanh Tân Cương với hương thơm của các loài hoa, tạo nên những thức uống độc đáo.
Trà Tân Cương không chỉ là một sản phẩm nông nghiệp mà còn là một nét đẹp văn hóa, thể hiện sự tinh túy trong phong cách thưởng trà của người Việt. Văn hóa trà Tân Cương gắn liền với hình ảnh những đồi chè xanh mướt, những người nông dân cần mẫn, và những chén trà nghi ngút khói.
Tại Thái Nguyên, "Không gian Văn hóa Trà Tân Cương" được xây dựng tại xóm Soi Vàng, vùng lõi của xã Tân Cương, là nơi trưng bày, lưu giữ các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của trà. Du khách đến đây không chỉ được tìm hiểu về lịch sử, quy trình sản xuất trà mà còn được thưởng thức những chén trà ngon ngay tại "thủ phủ" của trà Việt.
Uống trà Tân Cương không chỉ là giải khát mà còn là một nghệ thuật, một cách để thư giãn, suy ngẫm và gắn kết. Hương vị trà thanh tao, vị chát dịu và hậu ngọt sâu lắng như gói trọn tinh hoa của đất trời và tấm lòng của người dân Tân Cương. Nó đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống, là món quà quý giá mà thiên nhiên và con người Thái Nguyên ban tặng.
Trà Tân Cương đã được đăng ký chỉ dẫn địa lý tại Việt Nam vào tháng 10 năm 2007, khẳng định vị thế và chất lượng đặc biệt của sản phẩm. Nó không chỉ là niềm tự hào của tỉnh Thái Nguyên mà còn là một trong những sản phẩm nông nghiệp chủ lực, mang lại thu nhập đáng kể cho người dân địa phương.
Với chất lượng vượt trội và danh tiếng đã được khẳng định, trà Tân Cương có tiềm năng lớn để vươn ra thị trường quốc tế, góp phần nâng tầm giá trị trà Việt trên bản đồ thế giới. Việc bảo tồn và phát triển vùng chè Tân Cương, duy trì các phương pháp canh tác truyền thống kết hợp với ứng dụng công nghệ hiện đại, là điều cần thiết để giữ gìn và phát huy giá trị của "đệ nhất danh trà" này. Và Hảo Đạt Hợp tác xã ngành chè Thái Nguyên đạt OCOP 5 sao cấp quốc gia từ 2021 đã xứng đáng đại diện danh hiệu trứ danh:Trà Tân Cương.
Vùng chè Tân Cương Thái Nguyên, với vẻ đẹp tự nhiên ven dãy Tam Đảo, lịch sử lâu đời, với quy trình sản xuất ngày càng tinh xảo và giá trị văn hóa sâu sắc, thực sự là một viên ngọc quý trong bức tranh nông nghiệp và văn hóa Việt Nam. Nó không chỉ mang đến những chén trà thơm ngon mà còn là câu chuyện về tình yêu đất, tình yêu nghề của những con người đã và đang gìn giữ, phát huy tinh hoa của một sản phẩm truyền thống./.
