Sinh ra trong một gia đình thuần nông ở Lai Vung, tỉnh Đồng Tháp, từ nhỏ ông Phong đã thấm đẫm tình yêu với hạt lúa, “linh hồn” của làng quê và là chìa khóa cho an ninh lương thực quốc gia.
Hơn 20 năm qua, ông gắn bó không chỉ với phòng thí nghiệm mà còn cả những cánh đồng trĩu hạt, trở thành hình mẫu nhà khoa học vừa sáng tạo trong nghiên cứu, vừa hiểu nỗi niềm và nhu cầu của nông dân trong hành trình hồi sinh giống lúa mùa nổi - giống lúa độc đáo của vùng lũ Đồng bằng sông Cửu Long, có khả năng vươn mình theo con nước.
Ông Phong cho biết, loại lúa này không cần phân, thuốc hay công chăm sóc, chỉ tận dụng phù sa để sinh trưởng. Khi lũ dâng cao, cây lúa cũng vươn lên, có thể cao từ 3 - 5m, vừa giữ đất giữ nước, vừa tạo “túi chứa” chống hạn mặn cho mùa khô năm sau. Khi nước rút, cây lúa đổ rạp, trổ bông và chín vàng trên ruộng, mang lại cho nông dân nguồn thu nhập bền vững.
Câu chuyện bắt đầu từ đầu những năm 2010, giống lúa mùa nổi ở xã Vĩnh Gia, tỉnh An Giang đứng trước nguy cơ thoái hóa nghiêm trọng. Trước thực trạng ấy, năm một năm sau, tức là năm 2011, ông Phong và các cộng sự bắt tay vào hành trình bảo tồn nguồn gen quý.
Khắp tỉnh An Giang và Đồng Tháp, ông Phong cùng nhóm nghiên cứu sưu tầm được hơn 187 dòng lúa mùa nổi. Trong đó, có những giống gắn với ký ức quê hương, có khả năng chống chịu hạn hán, lũ lụt và biến đổi khí hậu như: Nàng Tây Đùm, Nàng Pha, Nàng Chòi, Bông Sen…
“Qua nghiên cứu, phân tích, giống lúa Nàng Tây Đùm đã được chúng tôi lựa chọn làm đối tượng nghiên cứu chính. Với khả năng chịu hạn vượt trội và tính thích nghi cao với vùng Đồng bằng sông Cửu Long.
Giống Nàng Tây Đùm có thể sống sót trong điều kiện khô hạn trong 2 tháng không cần nước. Nhưng khi lũ đổ về, lại phát triển mạnh mẽ vươn theo dòng lũ, phù hợp với đặc điểm khí hậu của vùng”, ông Phong chia sẻ.
Nhờ kết quả nghiên cứu, giống lúa này đã được chuyển giao cho các tổ hợp tác tại An Giang và vùng lân cận. Đặc biệt, gạo từ Nàng Tây Đùm được doanh nghiệp bao tiêu làm bún xuất khẩu với giá 15.000 - 16.000 đồng/kg, mang lại giá trị cao cho nông dân.
Sau nhiều năm nghiên cứu giống lúa mùa nổi, năm 2020 ông Phong nhận ra, lúa mùa nổi dù chịu ngập tốt, cho gạo sạch nhưng thời gian sinh trưởng khá dài, hạt gạo cứng, chưa chinh phục được người tiêu dùng.
Do vậy, với sự hỗ trợ của Trường Đại học An Giang, ông Phong nghiên cứu, lai giống Nàng Tây Đùm với giống lúa hương lài có mùi thơm đặc trưng. Kết quả cho ra giống lúa mới vừa giữ được ưu thế “vượt lũ”, vừa cho hạt gạo mềm, thơm, thời gian sinh trưởng rút ngắn còn khoảng 4 tháng.
“Nếu như Nàng Tây Đùm chỉ đạt năng suất 1,2 - 1,5 tấn/ha, thì giống lúa lai mới cho đến 4 tấn/ha, lại có thể trồng hai vụ mỗi năm. Điều này mang lại lợi ích kinh tế lớn cho nông dân, giảm thiểu sự phụ thuộc vào một vụ mùa duy nhất”, ông Phong chia sẻ.
Không chỉ dừng lại ở nghiên cứu giống lúa trong phòng thí nghiệm, ông Phong còn chú trọng chuyển giao kết quả nghiên cứu vào thực tiễn sản xuất. Riêng năm 2024, đã có 13 giống lúa mùa nổi được ông Phong chuyển giao cho các hợp tác xã, mô hình khởi nghiệp tại An Giang và nhiều tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long gieo trồng.
“Lúa mùa nổi không chỉ là giống lúa quý mà còn là “người bạn của môi trường”. Loại lúa này giúp giữ nước ngọt trong mùa khô, giảm nguy cơ xâm nhập mặn và hạn chế sụt lún đất do khai thác nước ngầm quá mức.
Quá trình canh tác lúa mùa nổi không dùng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, qua đó giảm ô nhiễm môi trường và bảo vệ hệ sinh thái. Chính vì vậy, nghiên cứu bảo tồn và phát triển lúa mùa nổi không chỉ mang lại lợi ích kinh tế, mà còn là trách nhiệm đối với tương lai xanh của Đồng bằng sông Cửu Long”, ông Phong nói.
