Tình trạng ngập lụt ngày càng nghiêm trọng tại nhiều đô thị trên cả nước đang trở thành nỗi lo thường trực của người dân và chính quyền. Chỉ cần một trận mưa lớn, những tuyến phố trung tâm Hà Nội, TP.HCM, Huế, Đà Nẵng, Nha Trang hay Đà Lạt… lại nhanh chóng biến thành “sông”. Ngập lụt không chỉ gây tổn thất kinh tế mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến sinh hoạt, giao thông và môi trường đô thị.
Theo ông Tạ Quang Vinh - Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng), nguyên nhân gây ra ngập úng đô thị xuất phát từ cả yếu tố khách quan và chủ quan. Về khách quan, tác động của biến đổi khí hậu khiến thời tiết trở nên cực đoan, mưa lớn với cường độ cao xuất hiện thường xuyên hơn, vượt quá khả năng thiết kế của hệ thống thoát nước. Trong khi đó, về chủ quan, tốc độ đô thị hóa diễn ra nhanh khiến hạ tầng kỹ thuật, đặc biệt là hệ thống thoát nước và xử lý nước thải, không theo kịp sự phát triển.
Mạng lưới thoát nước ở các đô thị hiện mới đạt khoảng 90%, song phần lớn còn thiếu đồng bộ, chắp vá, dẫn đến hiệu quả tiêu thoát kém. Ở ngoài khu vực đô thị, tỷ lệ này chỉ đạt khoảng 50-60%. Nhiều thành phố lớn có tỷ lệ đường cống thoát nước trên đầu người vẫn thấp so với các đô thị phát triển trên thế giới. Đáng chú ý, nước thải sinh hoạt được thu gom và xử lý hiện mới đạt 18% tổng lượng phát sinh. Tính đến tháng 6/2025, cả nước có 83 nhà máy xử lý nước thải đô thị, nhưng nhiều nơi chưa hoạt động hết công suất, tỷ lệ hộ dân đấu nối vào hệ thống thoát nước tập trung vẫn còn thấp.
Không chỉ thiếu hạ tầng, công tác quản lý và đầu tư cho lĩnh vực này cũng bộc lộ nhiều bất cập. Một số chuyên gia cho rằng hiệu lực thực thi pháp luật còn hạn chế, cơ chế và chính sách thiếu đồng bộ, trong khi việc huy động nguồn vốn xã hội hóa gặp nhiều khó khăn. Từ năm 1995 đến 2021, tổng vốn đầu tư cho thoát nước và xử lý nước thải đô thị mới đạt hơn 3 tỷ USD, một con số còn khiêm tốn so với nhu cầu thực tế. Nhiều dự án triển khai chậm do vướng mắc giải phóng mặt bằng và chồng chéo thủ tục đầu tư xây dựng.
Dự báo đến năm 2030, tổng nhu cầu vốn cho các dự án thoát nước và xử lý nước thải tại 34 tỉnh, thành phố sẽ vào khoảng 250.000 - 300.000 tỷ đồng. Để đáp ứng nhu cầu này, các chuyên gia cho rằng cần có cơ chế đặc thù nhằm khuyến khích đầu tư tư nhân và huy động nguồn lực ngoài ngân sách.
Theo Bộ Xây dựng, giải pháp chống ngập đô thị cần được tiếp cận một cách tổng thể, liên vùng và liên ngành, thay vì chỉ xử lý riêng lẻ. Các thành phố lớn phải phối hợp từ khâu quy hoạch, đầu tư đến quản lý, ứng dụng công nghệ để hình thành hệ thống thoát nước hiện đại, thích ứng biến đổi khí hậu. Quy hoạch thoát nước cần được tích hợp với quy hoạch giao thông, thủy lợi và sử dụng đất.
Các địa phương cần rà soát, điều chỉnh lại lưu lượng thoát nước, ưu tiên nguồn vốn công cho các dự án cấp thiết, đồng thời đẩy mạnh hợp tác công tư (PPP) để thu hút đầu tư. Việc hoàn thiện và đưa vào sử dụng dứt điểm các dự án thoát nước đang dang dở là yêu cầu cấp bách. Cùng với đó, các đô thị cũng cần xác định và quản lý chặt cao độ nền xây dựng, bảo đảm không gian thoát nước tự nhiên không bị lấn chiếm.
GS.TS. Nguyễn Việt Anh, Trường Đại học Xây dựng Hà Nội, cho rằng các công trình có diện tích từ 1.000 m² trở lên nên bắt buộc xây dựng bể chứa nước mưa. Ông cũng đề xuất tận dụng hồ điều hòa trong các khu đô thị, công viên như những “túi chứa nước” tự nhiên, đồng thời xây dựng bể ngầm để dự trữ và điều tiết nước mưa. Nhiều khu vực công cộng như sân vận động, quảng trường có thể thiết kế linh hoạt, vừa là không gian sinh hoạt cộng đồng, vừa đóng vai trò “hồ điều hòa ngầm” khi xảy ra mưa lớn.
Chống ngập đô thị không chỉ là câu chuyện kỹ thuật mà còn là bài toán về quy hoạch, quản lý và tầm nhìn dài hạn. Khi đô thị phát triển theo hướng bền vững, hài hòa với tự nhiên, những “cơn mưa lịch sử” sẽ không còn trở thành nỗi ám ảnh của người dân sau mỗi mùa mưa bão.
