Tại phiên thảo luận sáng 28/10 về kết quả giám sát chuyên đề bảo vệ môi trường, nhiều đại biểu Quốc hội nhấn mạnh yêu cầu cấp bách phải thay đổi cách thu gom và xử lý rác thải sinh hoạt, trong đó việc thu phí gom rác theo khối lượng được xem là giải pháp then chốt để thúc đẩy người dân phân loại rác tại nguồn, giảm rác thải từ gốc.
Đại biểu Trần Nhật Minh (Đoàn Nghệ An) cho rằng mô hình thu phí theo hộ gia đình hiện nay đang thiếu công bằng và không tạo động lực để người dân thay đổi thói quen. Ông đề xuất áp dụng cơ chế “xả nhiều, trả nhiều” - người thải ra càng nhiều rác sẽ phải trả phí cao hơn. Theo ông, chính sách này không chỉ khuyến khích việc phân loại, tái sử dụng và tái chế rác mà còn thúc đẩy lối sống tiêu dùng bền vững trong cộng đồng.
Từ thực tiễn tại địa phương, ông Minh nhận định phần lớn chất thải rắn ở Việt Nam vẫn đang được xử lý bằng hình thức chôn lấp, trong khi nhiều bãi rác đã ngừng hoạt động nhưng chưa được đóng cửa, gây ô nhiễm đất, nước và không khí. Dù chương trình phân loại rác tại nguồn đã được triển khai gần một năm, kết quả ở nhiều nơi vẫn rất khiêm tốn, thậm chí chưa bắt đầu. Nguyên nhân, theo ông, nằm ở việc tuyên truyền chưa hiệu quả, chiến dịch truyền thông còn dừng ở khẩu hiệu, trong khi người dân chưa được hướng dẫn cụ thể cách phân loại.
Ông cũng chỉ ra rằng hệ thống thu gom, vận chuyển và xử lý rác vẫn thiếu đồng bộ, các nhà máy tái chế, xử lý rác hữu cơ và rác thải nguy hại còn quá ít. Nếu không có giải pháp tổng thể, chất thải sinh hoạt sẽ tiếp tục là nguyên nhân chính khiến các điểm ô nhiễm lan rộng, ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống người dân.
Cùng quan điểm, đại biểu Hoàng Quốc Khánh (Phó đoàn Lai Châu) nhấn mạnh, nếu vẫn giữ cách thu gom và xử lý rác chung như hiện nay, việc kêu gọi người dân phân loại chỉ là hình thức. Dẫn Luật Bảo vệ môi trường có hiệu lực từ 1/1/2025, ông Khánh cho biết các hộ gia đình, tổ chức, cá nhân phát sinh chất thải sinh hoạt buộc phải phân loại tại nguồn, và đơn vị thu gom chỉ được tiếp nhận rác đã phân loại đúng quy định. Tuy nhiên, theo kết quả giám sát, đến giữa năm 2025 mới có khoảng 50% địa phương thực hiện được yêu cầu này.
Hiện trung bình mỗi ngày, cả nước phát sinh gần 70.000 tấn rác thải sinh hoạt, phần lớn vẫn chưa được phân loại. Tỷ lệ chôn lấp vẫn chiếm tới 63%, trong khi các đô thị thí điểm phân loại rác chưa đạt hiệu quả do thiếu sự phối hợp đồng bộ giữa các khâu. Ông Khánh chỉ ra thực tế “rác dù đã được phân loại ở hộ gia đình nhưng vẫn bị thu gom chung”, khiến người dân không còn mặn mà thực hiện. Bên cạnh đó, chế tài xử phạt chưa nghiêm, quy định giữa các địa phương còn thiếu thống nhất.
Theo đại biểu Lai Châu, hạ tầng và công nghệ xử lý rác chưa đáp ứng được nhu cầu, trong khi nguồn vốn đầu tư của địa phương còn hạn hẹp, xã hội hóa lại khó khăn. Ông kiến nghị Chính phủ cần điều chỉnh lộ trình, phân bổ thêm nguồn lực cho hệ thống xử lý rác; đồng thời mỗi địa phương phải đẩy mạnh truyền thông và giáo dục trong trường học để hình thành thói quen phân loại rác từ nhỏ.
Bên cạnh đó, ông Khánh cũng đề xuất cần có cơ chế buộc các cơ sở sản xuất, nhập khẩu chịu trách nhiệm đối với sản phẩm của mình trong suốt vòng đời, đặc biệt là giai đoạn sau khi trở thành chất thải. Ông nhấn mạnh, Nhà nước cần khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ tái chế, hệ thống thu gom - phân loại rác tại nguồn, cũng như xây dựng các điểm thu hồi tại chợ, siêu thị và khu dân cư.
Cả hai đại biểu đều chung quan điểm rằng, việc sớm áp dụng thu phí gom rác theo khối lượng không chỉ là giải pháp kinh tế mà còn là đòn bẩy thay đổi hành vi xã hội, hướng tới nền kinh tế tuần hoàn và môi trường sống xanh - sạch - bền vững.
