Từng là vùng sản xuất cây ăn quả có múi chủ lực, trở thành đặc sản nổi tiếng vùng Bắc Trung bộ như cam Vinh (Nghệ An), bưởi Phúc Trạch (Hà Tĩnh), bưởi Thanh Trà (TP Huế)...nhưng những năm gần đây, người nông dân đang phải đối mặt với tình trạng suy thoái nghiêm trọng khi diện tích, năng suất và chất lượng cây cam, bưởi đồng loạt suy giảm. Từ kỳ vọng làm giàu từ giống cây này, nhiều nhà vườn lâm vào cảnh trắng tay vì sâu bệnh, cây chết hàng loạt và đầu ra bấp bênh.
Theo thống kê của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, đến năm 2024, tổng diện tích trồng cây ăn quả có múi của các tỉnh Bắc Trung Bộ đạt khoảng 27.900 ha, chiếm hơn 11,5% diện tích cả nước. Trong đó, bưởi chiếm 11.600 ha với sản lượng 122.600 tấn, cam cũng có diện tích tương tự với sản lượng 126.000 tấn.
Tại Nghệ An, diện tích cam từng đạt gần 5.500 ha thì đến đầu năm 2023 chỉ còn khoảng 2.500 ha. TP Huế với hơn 600 ha bưởi thanh trà bị chết trắng. Nhiều vườn cam, bưởi dù cây 6 năm tuổi đã cho quả nhưng lại rụng sớm, chất lượng kém hoặc không cho thu hoạch do phát triển kém, vàng lá, thối rễ. Không ít vườn đã phải bỏ hoang khiến người dân nản lòng, không còn mặn mà gắn bó với vườn như trước.
Theo Viện Bảo vệ thực vật, nguyên nhân chính là do giống cây trồng kém chất lượng, đất đai bị thoái hóa vì lạm dụng phân bón hóa học, và dịch bệnh như vàng lá Greening hoành hành. Mô hình sản xuất nhỏ lẻ, thiếu liên kết chuỗi và đầu ra bấp bênh khiến người dân không dám đầu tư cải tạo vườn vì lo thua lỗ, tạo vòng quẩn quẩn trì trệ.
Cùng với đó, việc biến đổi khí hậu càng làm tình hình trầm trọng hơn khi cây trồng dễ bị stress sinh lý và nhiễm sâu bệnh.
"Một đời người chỉ 2-3 lần trồng lại cây có múi. Cá biệt, nhiều cây có múi có tuổi đời đến 40 năm", TS Nguyễn Thị Bích Ngọc- Phó Viện trưởng Viện Bảo vệ thực vật, chia sẻ về tầm quan trọng của giống cây có múi.
Theo TS Nguyễn Thị Bích Ngọc, để phục hồi và phát triển cây ăn quả có múi vùng Bắc Trung Bộ cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp.
Về giống, các địa phương cần đầu tư xây dựng trung tâm nhân giống sạch bệnh, ứng dụng kỹ thuật vi ghép đỉnh sinh trưởng để phục tráng giống đặc sản. Việc trồng mới cần sử dụng cây giống khỏe, có khả năng chống chịu bệnh và cho chất lượng quả đồng đều.
Về canh tác và đất đai, cần chuyển sang mô hình canh tác hữu cơ, tuần hoàn, tận dụng phụ phẩm làm phân bón, kiểm tra đất trước khi trồng và trồng nổi để bộ rễ khỏe mạnh. Cắt tỉa đúng kỹ thuật, bón phân hợp lý theo từng giai đoạn sinh trưởng giúp tăng năng suất và giảm sâu bệnh.
Về phòng trừ sâu bệnh, áp dụng IPM triệt để, từ trồng giống sạch bệnh, kiểm soát rầy chổng cánh bằng bẫy sinh học và thuốc phòng trừ trong danh mục cho phép đến sử dụng chế phẩm vi sinh có khả năng sinh kháng sinh tự nhiên. Việc chẩn đoán nhanh bệnh trên đồng ruộng cũng rất quan trọng để xử lý kịp thời.
Về tổ chức sản xuất và thị trường, cần quy hoạch lại vùng trồng phù hợp với thổ nhưỡng và khí hậu, hỗ trợ nông dân chuyển đổi sang canh tác đạt chuẩn VietGAP, hữu cơ, kết nối với doanh nghiệp thu mua, chế biến để ổn định đầu ra. Cùng với đó, đẩy mạnh truy xuất nguồn gốc, xây dựng mã số vùng trồng và ứng dụng chuyển đổi số để cảnh báo sâu bệnh, quản lý kỹ thuật hiệu quả hơn.
TS Nguyễn Thị Bích Ngọc khẳng định “Viện Bảo vệ thực vật đã xây dựng được các gói kỹ thuật hoàn chỉnh như: Quy trình vi ghép đỉnh sinh trưởng để tạo cây đầu dòng sạch bệnh; quy trình phục hồi vườn cây bị nhiễm Greening bằng vi sinh; quy trình sản xuất giống không làm đất; bộ kit chẩn đoán nhanh bệnh vàng lá; quy trình tái canh và chuyển đổi vườn cây hiệu quả.
Viện cũng đang hỗ trợ kỹ thuật cho một số HTX đưa bưởi Việt Nam vào thị trường Anh và Hoa Kỳ. Chúng tôi sẵn sàng phối hợp, chuyển giao tiến bộ kỹ thuật cho các địa phương có nhu cầu để phục hồi vùng sản xuất cây ăn quả có múi”./.
