Một trong những minh chứng rõ nét cho điều đó chính là kỹ thuật gieo rau cải, bí xen nương ngô, một phương thức canh tác truyền thống, mang lại hiệu quả kinh tế cao và thể hiện sự gắn kết hài hòa với tự nhiên của người dân nơi đây. Khác với những vùng đất phù sa màu mỡ, Đồng Văn với địa hình chủ yếu là núi đá vôi, đất đai cằn cỗi và khan hiếm nước. Điều kiện tự nhiên khắc nghiệt đã buộc người dân phải tìm tòi, sáng tạo ra những phương thức canh tác phù hợp, tận dụng tối đa từng tấc đất và nguồn nước ít ỏi. Nương rẫy là hình thức canh tác phổ biến nhất ở Đồng Văn, nơi người dân khai hoang, cải tạo đất đá để trồng trọt.
Ngô là cây lương thực chính, đảm bảo an ninh lương thực cho đồng bào, bên cạnh đó, các loại rau cải, bí cũng đóng vai trò quan trọng trong bữa ăn hàng ngày và tạo thêm nguồn thu nhập. Kỹ thuật gieo rau cải, bí xen nương ngô không phải là ngẫu nhiên mà là kết quả của sự đúc kết kinh nghiệm từ bao đời nay của người dân Đồng Văn. Có nhiều lý do cho việc áp dụng phương pháp này: Với diện tích đất canh tác hạn chế và địa hình dốc, việc trồng xen kẽ các loại cây giúp tận dụng tối đa không gian, không để đất trống, từ đó tăng năng suất trên cùng một đơn vị diện tích.
Ngô là cây trồng lấy thân, lá, bắp, rễ ăn sâu và hút dinh dưỡng tốt. Khi trồng xen rau cải (cây họ thập tự) và bí (cây họ bầu bí) với ngô, rễ của các loại cây này sẽ phát triển ở các tầng đất khác nhau, giúp khai thác dinh dưỡng hiệu quả hơn và giảm thiểu sự cạnh tranh về tài nguyên. Các loại cây rau và bí cũng có thể giúp giữ ẩm cho đất, giảm xói mòn, đặc biệt là ở những nương dốc. Lá cây bí rộng có thể che phủ mặt đất, hạn chế sự phát triển của cỏ dại.
Thay vì chỉ thu hoạch ngô, người dân còn có thêm rau cải và bí để cung cấp cho bữa ăn gia đình và bán ra thị trường, giúp đa dạng hóa nguồn thực phẩm và tăng thêm thu nhập, đặc biệt trong bối cảnh giá nông sản thường xuyên biến động. Việc trồng xen kẽ các loại cây khác nhau có thể giúp giảm sự lây lan của sâu bệnh.
Một số loại cây có thể tiết ra chất xua đuổi côn trùng gây hại cho cây khác, hoặc thu hút thiên địch của sâu bệnh, tạo nên một hệ sinh thái tự nhiên cân bằng hơn. Khi một loại cây bị mất mùa do sâu bệnh hoặc thời tiết bất lợi, các loại cây khác vẫn có thể phát triển tốt, đảm bảo nguồn thực phẩm và thu nhập cho gia đình, giảm thiểu rủi ro kinh tế.
Kỹ thuật gieo rau cải, bí xen nương ngô đòi hỏi sự tỉ mỉ, cẩn trọng trong từng khâu: Thời điểm gieo trồng rất quan trọng, thường được xác định dựa trên kinh nghiệm dân gian và điều kiện thời tiết. Ngô thường được gieo trước, sau đó khi cây ngô đã bén rễ và phát triển ổn định một thời gian, người dân mới tiến hành. gieo rau cải và bí. Điều này giúp các loại cây không cạnh tranh quá gay gắt về ánh sáng và dinh dưỡng trong giai đoạn đầu. Đất nương thường được làm thủ công bằng cuốc, cày, loại bỏ đá và cỏ dại. Hạt ngô được gieo theo hàng hoặc theo hốc, với khoảng cách nhất định để đảm bảo đủ không gian cho cây phát triển.
Khi cây ngô đã lên cao khoảng 30-50 cm, người dân sẽ gieo hạt rau cải và bí xen kẽ giữa các hàng ngô hoặc trong khoảng trống giữa các gốc ngô. Rau cải thường được gieo thành từng luống nhỏ hoặc rắc đều, trong khi bí được gieo theo hốc, mỗi hốc vài hạt. Việc chăm sóc đòi hỏi sự tỉ mỉ. Bà con thường xuyên làm cỏ, vun gốc cho ngô và các loại rau. Việc tưới nước cũng được thực hiện cẩn thận, đặc biệt là trong mùa khô, tận dụng nguồn nước từ khe suối hoặc ao nhỏ. Phân bón chủ yếu là phân chuồng, phân hữu cơ được ủ hoai mục, giúp cải tạo đất và cung cấp dinh dưỡng tự nhiên cho cây trồng.
Ngô thường được thu hoạch khi bắp đã già, hạt chắc mẩy. Rau cải có thể thu hoạch sớm hơn, khi cây còn non để ăn lá hoặc đợi lớn hơn để thu hạt giống. Bí được thu hoạch khi quả đã lớn, đạt kích thước và độ chín mong muốn. Việc thu hoạch cuốn chiếu giúp kéo dài thời gian có sản phẩm và cung cấp thực phẩm tươi liên tục.
Kỹ thuật gieo rau cải, bí xen nương ngô không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế rõ rệt mà còn mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc: Ngô là cây lương thực chủ đạo, đảm bảo cuộc sống cho người dân. Rau cải và bí cung cấp nguồn vitamin, khoáng chất dồi dào, giúp đa dạng hóa bữa ăn và nâng cao chất lượng dinh dưỡng cho cộng đồng, đặc biệt là trong điều kiện khó khăn của vùng cao. Các sản phẩm từ nương rẫy Đồng Văn, đặc biệt là ngô, rau cải, bí, mang hương vị đặc trưng, tự nhiên, không sử dụng hóa chất độc hại, được thị trường đánh giá cao.
Kỹ thuật xen canh này là minh chứng cho sự hiểu biết sâu sắc của người dân về tự nhiên, về đặc tính của từng loại cây trồng và cách thức để chúng tương hỗ lẫn nhau, tạo nên một hệ thống canh tác bền vững. Việc duy trì kỹ thuật canh tác truyền thống này không chỉ giúp bảo tồn nguồn gen cây trồng bản địa mà còn giữ gìn nét văn hóa đặc sắc của đồng bào dân tộc thiểu số ở Đồng Văn. Đó là sự gắn bó mật thiết với đất đai, với thiên nhiên và sự cần cù lao động để tạo dựng cuộc sống.
Mặc dù mang lại nhiều lợi ích, kỹ thuật gieo rau cải, bí xen nương ngô ở Đồng Văn vẫn đối mặt với một số thách thức: Đất đai cằn cỗi, thiếu nước, và khí hậu khắc nghiệt là những rào cản lớn. Biến đổi khí hậu với những hiện tượng thời tiết cực đoan như hạn hán kéo dài, sương muối cũng ảnh hưởng đến năng suất cây trồng. Mặc dù hiệu quả, nhưng việc canh tác thủ công, lạc hậu đôi khi hạn chế năng suất và khả năng mở rộng quy mô. Việc tiếp cận thị trường lớn còn hạn chế, chủ yếu tiêu thụ tại địa phương hoặc các chợ nhỏ lẻ, khiến giá trị sản phẩm chưa được khai thác tối đa.
Tuy nhiên, với sự quan tâm của chính quyền địa phương, việc áp dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất, mở rộng các kênh tiêu thụ và xây dựng thương hiệu nông sản đặc trưng, kỹ thuật gieo rau cải, bí xen nương ngô ở Đồng Văn có nhiều triển vọng phát triển. Đây không chỉ là một phương thức canh tác mà còn là một phần không thể thiếu trong bức tranh văn hóa đa sắc màu của vùng đất địa đầu Tổ quốc. Nó thể hiện ý chí kiên cường, sự sáng tạo và tình yêu lao động của người dân vùng di sản thiên nhiên, những con người đã và đang ngày đêm bám trụ, xây dựng cuộc sống trên cao nguyên đá./.
