Trong hoàn cảnh nhu cầu năng lượng ngày càng tăng và áp lực giảm thiểu phát thải khí nhà kính, thủy điện nhỏ được xem là một trong những giải pháp năng lượng tái tạo đáng chú ý. Tuy nhiên, bên cạnh những lợi ích, thủy điện nhỏ cũng đặt ra nhiều vấn đề nghiêm trọng về môi trường, xã hội và phát triển bền vững.
Lợi ích của thủy điện nhỏ: Một trong những ưu điểm nổi bật nhất của thủy điện nhỏ là sử dụng nguồn năng lượng tái tạo - nước. So với nhiệt điện than hoặc dầu khí, thủy điện không phát thải khí CO₂ hoặc các chất gây ô nhiễm không khí, góp phần giảm thiểu biến đổi khí hậu. Đây là lý do khiến thủy điện nhỏ được khuyến khích phát triển trong các chính sách năng lượng xanh. Thủy điện nhỏ có thể được xây dựng ở những khu vực miền núi, nơi chưa có điện lưới quốc gia hoặc điện yếu. Nhờ đó, nó góp phần cung cấp điện ổn định cho người dân địa phương, phục vụ nhu cầu sinh hoạt, sản xuất và cải thiện chất lượng cuộc sống. Đồng thời, nó giúp giảm áp lực đầu tư vào hệ thống truyền tải điện từ các trung tâm điện lớn.
So với các nhà máy thủy điện lớn hay điện hạt nhân, thủy điện nhỏ có chi phí xây dựng, vận hành và bảo trì thấp hơn. Việc thi công trên quy mô nhỏ giúp giảm chi phí san lấp, giải phóng mặt bằng, đồng thời rút ngắn thời gian hoàn thành và đưa vào hoạt động. Trong quá trình xây dựng và vận hành, thủy điện nhỏ tạo ra nhiều cơ hội việc làm cho người dân địa phương, từ công nhân xây dựng đến nhân viên kỹ thuật. Ngoài ra, hệ thống cơ sở hạ tầng phụ trợ như đường sá, cầu cống cũng góp phần thúc đẩy kinh tế địa phương phát triển.
Tác hại và bất cập của thủy điện nhỏ: Dù có vẻ “xanh”, nhưng thủy điện nhỏ lại có thể gây ra những hệ lụy nghiêm trọng về môi trường. Việc xây dựng đập, hồ chứa nước thường dẫn đến phá rừng, suy giảm đa dạng sinh học, thay đổi dòng chảy tự nhiên của sông suối. Nhiều công trình làm khô cạn dòng suối phía hạ lưu, ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ sinh thái thủy sinh và nguồn nước của cư dân địa phương. Ngoài ra, khi phá rừng để làm thủy điện, lượng carbon lưu trữ trong thảm thực vật bị giải phóng, gây ra tác động ngược đến khí hậu. Nhiều công trình không được đánh giá tác động môi trường kỹ lưỡng, dẫn đến những hệ quả không thể khắc phục.
Ở nhiều địa phương, người dân sống phụ thuộc vào sông suối để đánh bắt cá, trồng trọt ven sông, khai thác nước sinh hoạt. Việc dòng chảy bị chặn hoặc giảm mạnh khiến nguồn nước và thủy sản cạn kiệt, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh kế của hàng ngàn hộ dân. Ngoài ra, một số công trình còn gây ngập úng đất nông nghiệp hoặc buộc người dân phải di dời tái định cư trong điều kiện thiếu thốn.
Thủy điện nhỏ thường được xây dựng ở vùng đồi núi có địa hình phức tạp, dễ bị sạt lở và lũ quét. Nếu không được thiết kế và vận hành đúng kỹ thuật, các đập thủy điện nhỏ có thể gây vỡ đập, xả lũ bất ngờ làm thiệt hại về người và tài sản ở hạ du. Trong mùa mưa, việc vận hành không đúng cách có thể khiến lũ lụt thêm nghiêm trọng. Ví dụ, tại miền Trung Việt Nam, nhiều đợt lũ lịch sử được cho là có sự góp phần của các đập thủy điện nhỏ xả lũ không kiểm soát. Điều này gây lo ngại về tính an toàn và minh bạch trong quản lý thủy điện.
Thủy điện nhỏ có thể mang lại lợi nhuận nhanh trong giai đoạn đầu, nhưng nhiều công trình nhanh chóng xuống cấp sau vài năm vận hành do thiếu bảo trì hoặc sai sót kỹ thuật. Một số nơi, nhà đầu tư bỏ hoang nhà máy hoặc phá sản, để lại gánh nặng môi trường và tài chính cho địa phương. Ngoài ra, trong mùa khô, thủy điện nhỏ dễ rơi vào tình trạng thiếu nước, làm giảm sản lượng điện, gây lãng phí tài nguyên.
Việc khai thác thủy điện nhỏ không phải là sai, vấn đề nằm ở chỗ quy hoạch thiếu đồng bộ và giám sát lỏng lẻo. Để tận dụng hiệu quả lợi ích mà thủy điện nhỏ mang lại, trong khi giảm thiểu tối đa tác động tiêu cực, cần có một chiến lược tổng thể bao gồm:
Đánh giá tác động môi trường nghiêm túc, minh bạch và có sự tham gia của cộng đồng. Lồng ghép quy hoạch thủy điện vào quy hoạch sử dụng đất, bảo vệ rừng đầu nguồn, tránh chồng chéo và phá vỡ hệ sinh thái. Tăng cường giám sát vận hành, đặc biệt là mùa mưa lũ, đảm bảo an toàn cho người dân hạ lưu. Ưu tiên các công nghệ thân thiện, hạn chế xây đập lớn, ưu tiên mô hình thủy điện không hồ chứa hoặc dòng chảy tự nhiên. Xem xét lại hiệu quả kinh tế và xã hội, chỉ cấp phép cho các dự án thật sự mang lại lợi ích dài hạn.
Thủy điện nhỏ là một nguồn năng lượng tiềm năng, phù hợp với xu hướng phát triển bền vững và giảm phát thải. Tuy nhiên, nếu không được quy hoạch và quản lý chặt chẽ, nó có thể gây ra nhiều hệ lụy nghiêm trọng cho môi trường và xã hội. Do đó, cần một cách tiếp cận thận trọng, khoa học và có trách nhiệm khi phát triển loại hình năng lượng này, để đảm bảo hài hòa giữa lợi ích kinh tế và bảo vệ môi trường, giữa phát triển hiện tại và tương lai bền vững./.
