Khi cơn gió heo may đầu mùa bắt đầu thổi về, tiếng lá cây trong những vạt rừng cọ xát vào nhau xào xạc như một bản giao hưởng khiến vùng đất địa linh nhân kiệt như bừng lên một sức sống mới, nhộn nhịp, hối hả, tất cả đều hòa chung vào một nhịp điệu báo hiệu “mùa dẻ” đang tới gần.
Hành trình giao duyên với dẻ
Dẻ là loài cây đã gắn bó với đất và người Chí Linh từ bao đời. Theo lời kể của những người dân địa phương, cây dẻ có mặt ở đây từ rất lâu rồi, có những cây cổ thụ vài chục, thậm chí hàng trăm năm tuổi.
Rừng dẻ Chí Linh không mọc thành những cánh rừng bạt ngàn, thâm u như rừng tự nhiên, mà chủ yếu là những vườn xen kẽ trong các khu dân cư, bám vào những triền đồi, sườn núi. Điều này tạo nên một khung cảnh rất riêng, rất thơ mộng.
Dưới tán dẻ, người dân canh tác thêm các loại cây khác, tạo nên một hệ sinh thái nông nghiệp đa dạng.
Cây dẻ Chí Linh phân bổ chủ yếu tại các xã Phả Lại, Hưng Đạo, Cộng Hòa, Hoàng Hoa Thám (cũ) nay thuộc các phường Chu Văn An, phường Chí Linh, phường Trần Hưng Đạo, phường Nguyễn Trãi... diện tích lên tới hàng nghìn hecta, tạo thành một vùng chuyên canh rộng lớn.
Từ một loại cây dại mọc hoang, qua bàn tay chăm sóc của con người, dẻ đã trở thành một cây trồng chủ lực, mang lại giá trị kinh tế cao và góp phần thay đổi cuộc sống của nhiều hộ gia đình.
Không những thế, loài lâm sản này còn được ví như một người bạn tri kỷ, đã chứng kiến biết bao thăng trầm của cuộc sống nơi đây.
Sinh ra và lớn lên trên đất rừng, cả một đời gắn bó với rừng dẻ, ông Nguyễn Huy Thép ở khu dân cư Tiên Sơn, phường Chí Linh không thể quên những năm tháng lăn lộn ở bìa rừng, chăm chút từng cây dẻ.
Ông Thép kể, ngày ấy, ông không quản nắng mưa, cất công đi khắp các địa phương lân cận tìm cây giống. Khi có cây ưng ý, ông phải vượt qua gần 2 kilomet đường rừng chênh vênh, khúc khuỷu mới tới địa điểm trồng. Không biết bao nhiêu mồ hôi, nước mắt đã thấm vào đất rừng. Vết xước trên da thịt do cành khô, cây dại cũng không đếm xuể.
Đến khi cây bén rễ, nỗi lo cháy rừng lại thường trực làm ông thấp thỏm không yên. Nhưng bằng tình yêu mãnh liệt với dẻ cùng quyết tâm “trồng cây gây rừng - giữ lấy rừng”, đến nay, công sức của ông cũng đã được đền đáp, rừng dẻ rộng gần 60ha mà ông tận tâm chăm sóc đã trở thành điểm nhấn độc đáo cho khu di tích Côn Sơn.
Theo lời ông Thép, mỗi khi đứng trên đỉnh Bàn Cờ Tiên (núi Côn Sơn) nhìn xuống thung lũng núi Ngũ Nhạc, từng tán dẻ xanh mướt mát xếp thành tầng bậc, thu hút mọi ánh nhìn. Vào đúng mùa lễ hội, từng chùm hoa dẻ nở trắng xóa, ken dày như mâm xôi, nổi bật giữa đất trời. Hương thơm dịu nhẹ của hoa dẻ theo gió phảng phất mọi nơi, đánh thức khứu giác làm cho lòng người thấy thảnh thơi, nhẹ nhõm.
“Rừng dẻ cứ ngày một xanh tốt còn mái đầu tôi đã bạc đi nhiều, nhưng sự đánh đổi này là xứng đáng. Người bạn đồng hành cùng tôi trên chặng đường hồi sinh từng cây dẻ cũng đã nằm lại nơi núi rừng. Dù vậy, tôi vẫn mong muốn sẽ làm được nhiều hơn nữa cho cánh rừng này”, ông Thép nói.
Tại thôn Hố Giải và Hố Sếu, xã Hoàng Hoa Thám cũ (nay là phường Nguyễn Trãi) là nơi tập trung cây dẻ nhiều nhất Chí Linh.
Ông Kiều Bằng, trưởng thôn Hố Sếu cho biết, mỗi cánh rừng nơi đây đều đã được giao cho các hộ gia đình trông giữ, bảo vệ. Rừng dẻ ở đây không những có tác dụng phòng hộ, giữ nước cho đập Hố Đình phục vụ tưới tiêu mà còn góp phần cải thiện đời sống cho các gia đình những khi nông nhàn.
“Dưới tán dẻ, nhiều hộ đã thoát nghèo, thậm chí đổi đời. Hình ảnh người dân chặt đốn cây dẻ tự phát, ồ ạt đã lùi vào quá khứ, còn hiện tại rừng dẻ trở thành sinh kế, giúp nhiều hộ phát triển kinh tế. Những mái nhà cao tầng rực đỏ, thấp thoáng sau bóng dẻ xanh mỡ màng chính là minh chứng rõ nét nhất cho những thay đổi trong cuộc sống của người dân nơi đây”, ông Kiều Bằng chia sẻ.
Theo khảo sát của PV tại đây, tận dụng bóng mát từ cây dẻ, nhiều hộ dân còn xây dựng trang trại chăn nuôi gà với quy mô lớn, đem lại hiệu quả kinh tế cao. Có lẽ vì vậy mà thương hiệu gà đồi Chí Linh cũng mang dấu ấn của những rặng dẻ tươi tốt.
Mùa vàng rừng dẻ
Ông Mạc Đình Thắng, Hạt trưởng Kiểm lâm khu vực IV cho biết, mùa dẻ chín bắt đầu từ khoảng cuối tháng 8 đến hết tháng 10, khi những quả dẻ căng tròn, gai nhọn chuyển từ màu xanh non sang màu nâu sậm. Đó cũng là lúc không khí ở Chí Linh trở nên sôi động hơn bao giờ hết. Khắp các ngả đường, từ thị trấn đến những con ngõ nhỏ, đâu đâu cũng thấy hình ảnh những người dân tất bật thu hoạch dẻ.
Theo lời ông Thắng, mỗi buổi sáng tinh mơ, khi sương sớm còn đọng trên lá, người dân đã mang gậy, gùi vào rừng. Dưới tán cây, họ cẩn thận dùng gậy tre dài để gõ nhẹ vào những cành dẻ, làm những quả chín rơi xuống. Công việc này đòi hỏi sự khéo léo và kiên nhẫn để không làm tổn thương cây và thu hoạch được những quả dẻ chất lượng nhất. Sau khi dẻ được thu hoạch, công đoạn tách vỏ cũng là một thử thách, bởi vỏ dẻ có gai nhọn, đòi hỏi người làm phải có kinh nghiệm để không bị gai đâm vào tay. Tùy từng thời điểm, mỗi kilogam hạt dẻ có giá bán từ 30.000-40.000 đồng. Việc nhẹ nhàng, không mất nhiều sức nên cả người già, trẻ nhỏ đều có thể làm được.
Dẻ Chí Linh nổi tiếng với hương vị đặc trưng: Bùi, thơm, vị ngọt thanh. Những hạt dẻ rang trên chảo than hồng, hay luộc chín tới, bóc ra còn nóng hổi, ăn vào miệng tan ra vị béo ngậy, bùi bùi, làm say lòng bao du khách. Dẻ không chỉ là một món ăn vặt mà còn là nguyên liệu để chế biến nhiều món ăn hấp dẫn khác như dẻ hầm chân giò, chè dẻ, hay bánh dẻ.
Theo tìm hiểu của PV, dẻ không chỉ là nguồn thu nhập mà còn là một phần của văn hóa, niềm tự hào của người dân Chí Linh. Hình ảnh cây dẻ đã đi vào thơ ca, trở thành biểu tượng của sự no ấm, sung túc.
Những năm gần đây, với sự phát triển của du lịch sinh thái, rừng dẻ Chí Linh đã trở thành một điểm đến hấp dẫn. Du khách có thể đạp xe trên những con đường làng, men theo những triền đồi, hít thở không khí trong lành và ngắm nhìn những vườn dẻ bạt ngàn. Vào đúng mùa dẻ chín, du khách sẽ được trải nghiệm cuộc sống của người dân, tự tay thu hoạch và thưởng thức những hạt dẻ tươi ngon ngay tại vườn.
Dưới ánh nắng vàng rực rỡ của mùa thu, những quả dẻ như những hạt ngọc lấp lánh, treo mình trên cành, tạo nên một bức tranh tuyệt đẹp.
Trong bối cảnh hội nhập và phát triển, dẻ Chí Linh đang dần vươn xa, không chỉ phục vụ thị trường trong nước mà còn hướng tới xuất khẩu. Người dân nơi đây đang không ngừng nỗ lực, áp dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất để nâng cao năng suất và chất lượng, giữ vững thương hiệu “dẻ Chí Linh” trên thị trường.
Bảo tồn và phát triển bền vững cây dẻ
Thông tin với PV Tạp chí Doanh nghiệp và Kinh tế xanh, ông Lê Khả Hưng, cán bộ Hạt Kiểm lâm khu vực IV cho biết, dẻ là loài cây sinh trưởng và phát triển nhanh, tán rộng, tái sinh tự nhiên tốt (chồi, hạt), rất phù hợp cho các chương trình trồng rừng phòng hộ, cải thiện và nâng cao chất lượng môi trường.
Ngoài ra, dẻ còn là loài cây cung cấp nguồn lâm sản ngoài gỗ rất có giá trị (quả hạt dẻ). Do vậy, dẻ là một trong ít các loài cây đa mục đích đáp ứng được mục tiêu tái cơ cấu ngành lâm nghiệp.
Tại đây, rừng dẻ tập trung chủ yếu ở các xã vùng núi như: Bắc An, Hoàng Hoa Thám và một số nơi khác như Hoàng Tiến, Bến Tắm của thành phố Chí Linh cũ nay là phường Nguyễn Trãi và phường Trần Nhân Tông – thành phố Hải Phòng.
Nơi đây có những cánh rừng dẻ thuần loài và rừng dẻ hỗn giao, diện tích khoảng 1.200 – 1.500 ha. Toàn bộ diện tích trên đều là đối tượng rừng phòng hộ, được giao khoán cho các hộ gia đình nhận khoán quản lý bảo vệ.
“Ngoài tác dụng là rừng phòng hộ thì rừng dẻ nơi đây cũng góp phần cải thiện đời sống cho các hộ gia đình khi vào mùa dẻ chín. Tuy nhiên sau cơn bão số 3 (tháng 9/2024) toàn bộ diện tích rừng đều bị đổ/ gãy ảnh hưởng đến sinh trưởng, phát triển của cây làm giảm sản lượng hạt. Để cây phục hồi lại như ban đầu chắc chắn cần nhiều thời gian chăm sóc, khoanh nuôi tái sinh cây”, ông Hưng cho hay.
Theo ông Hưng, hiện nay chủ yếu người dẫn vẫn khai thác hạt dẻ tự nhiên chứ chưa có sự đầu tư bài bản nào nên dẫn đến chất lượng và sản lượng hạt dẻ không cao.
Cùng với việc chưa được quan tâm đúng mức nên hiện nay, phần lớn diện tích rừng dẻ đã bị suy thoái, cây sinh trưởng kém, sâu bệnh, thảm cây bụi và dây leo dày đặc, tỷ lệ đậu quả ít, hạt nhỏ, bị lép nhiều…
Những năm trước đây, diện tích dẻ của Chí Linh đã có một số đề tài nghiên cứu khoa học nghiên cứu và đề xuất giải pháp tăng giá trị kinh tế, phòng hộ của cây dẻ trên địa bàn. Ví dụ như, một số đề tài khoa học của sinh viên Trường Đại học Lâm nghiệp; dự án “ Xây dựng mô hình sử dụng rừng bền vững rừng dẻ tái sinh Chí Linh - Hải Dương”, mã số VIE/00/007 của Quỹ Môi trường toàn cầu (GEF/SGP), Trung tâm Môi trường và Lâm sinh nhiệt đới đã triển khai.
Các chường trình, đề tài nghiên cứu đã được thực hiện bước đầu đem lại hiệu quả nhất định khi người dân đã dần chú trọng vào quản lý, bảo vệ rừng, cây dẻ bước đầu đã đem lại thu nhập cho người dân.
Tuy nhiên, chưa có đề tài khoa học cụ thể nào đánh giá về sản lượng khai thác, hiệu quả kinh tế đem lại của cây dẻ và chưa xây dựng được bản đồ hiện trạng rừng dẻ tái sinh trên địa bàn để quản lý và định hướng phát triển cho cây dẻ.
“Từ những phân tích ở trên, vấn đề đặt ra là phải có sự đầu tư bài bản để cải tạo, phục hồi, bảo tồn và phát triển bền vững cây dẻ. Trên cơ sở những thực trạng đã phân tích, để giải quyết những vấn đề cấp thiết đề ra, được sự đồng ý của Sở Khoa học và Công nghệ, năm 2020 Chi cục Kiểm lâm xây dựng và thực hiện đề tài “Nghiên cứu giải pháp phục hồi, bảo tồn và quản lý bền vững tài nguyên rừng khu Di tích Côn Sơn và rừng dẻ tự nhiên trên địa bàn thành phố Chí Linh”, ông Hưng dẫn giải.
Ông Hưng cho biết thêm, từ khi triển khai thực hiện mô hình bảo tồn bằng những biện pháp kỹ thuật lâm sinh phù hợp như phát dọn, chặt nuôi dưỡng, bón phân định kỳ cho nên cây dẻ đã sinh trưởng tốt, tán phát triển rộng vì có không gian dinh dưỡng. Đến mùa thu hoạch cho năng suất hạt cũng như chất lượng hạt đều và tốt hơn, dưới tán rừng lượng cây bụi phát triển mạnh.
Cho đến nay, diện tích rừng trên địa bàn được bảo vệ và phát triển tốt, người dân ý thức được mô hình rừng dẻ mang lại hiệu quả kinh tế nên sẽ luôn gắn bó với rừng và bảo vệ rừng - tài sản quý giá mà thiên nhiên ban tặng. Ngoài ra, đối với mô hình đã thực hiện còn là môi trường thực tế để học tập, tham quan, du lịch xanh dưới tán rừng. Là tiềm năng gắn với phát triển du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái cho du khách ở trong cũng như ngoài nước đến với địa phương.
