Chặt keo non vì thiếu sinh kế
Những ngày cuối tháng 6 vừa qua, ông Hà Văn Tiến ở thôn Tân Quang, xã Thanh Kỳ, (Thanh Hóa), đứng giữa đồi keo non vừa bị đốn hạ mà không giấu được nỗi xót xa. Hai hecta keo, trồng được hơn 3 năm, chưa kịp tới tuổi khai thác, đã phải chặt bán để có tiền chữa bệnh cho bố. Giá keo non thấp, thương lái trả chỉ khoảng 50 triệu đồng/ha, chưa đủ bù chi phí đầu tư, và công làm cỏ mấy năm qua. Nhưng ông Tiến không còn lựa chọn nào khác.
Nhìn những cây keo non đang bị đốn hạ, anh Hà Văn Tiến ngậm ngùi: “Trồng cây ai cũng muốn để lâu cho được giá, nhưng khi nhà có việc gấp thì đành chịu, bán non được bao nhiêu hay bấy nhiêu. Chặt xong rồi, nhìn đồi trọc, thấy xót lắm, nhưng không biết làm sao khác được”.
Không chỉ riêng ông Tiến, nhiều hộ dân khác ở vùng đồi núi Thanh Hóa cũng đang lặp lại “vòng luẩn quẩn” này. Khi gặp khó khăn tài chính đột xuất như bệnh tật, chi tiêu lớn hoặc không vay được vốn thì họ buộc phải bán keo non. Giá keo 3 - 4 năm tuổi chỉ bằng 50–60% so với khai thác đúng chu kỳ (5–7 năm). Hệ quả là người dân mất thu nhập, đất đai bị xói mòn do chưa kịp tái sinh, môi trường sinh thái bất ổn.
Những cánh rừng keo bị chặt hạ non không chỉ khiến sản lượng gỗ giảm mạnh mà còn phá vỡ cân bằng sinh thái, đe dọa sự ổn định lâu dài của rừng và cuộc sống người dân nơi đây. Khi lớp thảm thực vật chưa kịp phục hồi, đất đai trơ trọi, dễ bị rửa trôi theo những cơn mưa lớn. Dòng nước từ trên núi đổ về cuốn theo đất cát, bùn đỏ, làm đục ngầu sông suối, ảnh hưởng đến nguồn nước sinh hoạt và canh tác phía hạ lưu. Vòng xoáy khai thác non và nghèo đói vì thế càng trở nên khó dứt.
Thực tế, tình trạng khai thác keo non đang lan rộng tại nhiều địa phương như Nghệ An, Quảng Bình, Khánh Hòa. Theo thống kê của Chi cục Kiểm lâm các tỉnh, từ năm 2022 đến nay, diện tích rừng keo bị khai thác khi chưa đủ 4 năm tuổi đã chiếm khoảng 20–30% tổng diện tích thu hoạch hàng năm. Tại các vùng trồng keo, các điểm thu mua mọc lên tự phát, thương lái đổ xô về “chặt keo dạo”, khiến giá cả thất thường, không ổn định, thậm chí gây ùn tắc giao thông trên nhiều tuyến đường nông thôn vào mùa thu hoạch.
Bản thân cây keo vốn là cây trồng ngắn ngày so với cây bản địa, nhưng nếu để đủ chu kỳ 5–7 năm, giá trị kinh tế có thể cao gấp đôi, chất lượng gỗ tốt hơn, đáp ứng nhu cầu chế biến ván ép, giấy xuất khẩu. Việc chặt hạ non không chỉ làm người dân mất thêm một khoản thu nhập đáng kể mà còn khiến họ nản lòng, thiếu động lực gắn bó lâu dài với rừng trồng.
Ông Lê Anh Tuấn, Giám đốc Công ty TNHH sản xuất lâm nghiệp Thảo Nguyên, cho biết: “Nhiều người dân bán keo non vì gặp khó khăn trước mắt, nhưng về lâu dài thì rất thiệt thòi. Nếu để keo đủ 5–7 năm, giá trị kinh tế có thể tăng gấp đôi, chất lượng gỗ tốt hơn, bán được cho các nhà máy chế biến ván ép, giấy xuất khẩu. Còn keo non thì chủ yếu bán cho các cơ sở nhỏ lẻ, giá thấp và bấp bênh”. Theo ông Tuấn, tình trạng khai thác ồ ạt khiến các nhà máy chế biến gỗ thiếu nguyên liệu đạt chuẩn, buộc phải thu mua keo non về sản xuất cầm chừng, ảnh hưởng đến chất lượng sản phẩm và uy tín khi xuất khẩu”.
Sinh kế dưới tán rừng keo, tại sao không?
Một trong những nguyên nhân khiến người dân “bán tháo” keo non là vì từ khi trồng đến khi khai thác, gần như không có nguồn thu nào khác. 5–7 năm chờ đợi là khoảng thời gian quá dài với những hộ nghèo, thu nhập bấp bênh, ít vốn dự phòng.
Giải pháp đang được nhiều địa phương nghiên cứu và khuyến khích là phát triển sinh kế dưới tán rừng trồng, tận dụng không gian dưới tán keo để trồng xen cây ngắn ngày, cây dược liệu, nuôi ong lấy mật, thả gà thả vịt, trồng nấm… giúp tạo ra dòng tiền trong quá trình keo sinh trưởng. Qua đó, người dân không bị rơi vào cảnh “trắng tay” trong suốt thời gian chờ khai thác keo.
Như tỉnh Nghệ An, hiện nay có mô hình trồng xen cây nghệ, sắn, ngô dưới tán keo đã giúp hàng chục hộ dân có thêm thu nhập từ 10–20 triệu đồng/ha mỗi năm. Hay như ở Quảng Ninh, việc nuôi ong dưới tán keo không chỉ tạo ra mật ong keo đặc sản mà còn giúp thụ phấn tốt hơn cho các loại cây rừng. Một số nơi trồng xen lim xanh, lát hoa, dược liệu như ba kích, sa nhân, hà thủ ô dưới keo, vừa đa dạng hóa sinh thái, vừa khai thác thêm nguồn thu.
Tại Thanh Hóa, trước đây một số hộ dân ở huyện Hà Trung cũ đã bắt đầu thử nghiệm trồng gừng xen canh dưới tán keo, ban đầu mỗi sào có thể thu hơn 3 triệu đồng sau 7–8 tháng. Nếu triển khai diện rộng, đây sẽ là nguồn thu bổ trợ quan trọng.
Hay tại một số xã thuộc (huyện Như Xuân cũ), các mô hình nuôi gà thả dưới tán keo, trồng cây ăn quả xen kẽ keo non cũng đang được khuyến khích thông qua các lớp tập huấn khuyến nông, khuyến lâm. Tuy nhiên các mô hình này chỉ mang tính nhỏ lẻ, chưa thể áp dụng rộng rãi dẫn đến việc tìm được sinh kế bền vững dưới tán cây keo tại Thanh Hóa đến nay vẫn chưa có kết quả khả quan.
Tại một số địa phương như Đắk Lắk hiện nay có mô hình trồng nấm linh chi dưới tán cây keo, chỉ sau 3 tháng nấm đã cho thu hoạch với giá 600 – 800 nghìn đồng/kg. Tuy nhiên, để những mô hình sinh kế dưới tán rừng thực sự phát huy hiệu quả, cần có sự vào cuộc đồng bộ hơn từ chính quyền địa phương, doanh nghiệp và các tổ chức hỗ trợ nông dân. Việc xây dựng chuỗi liên kết sản xuất – tiêu thụ ổn định, hỗ trợ kỹ thuật, vốn vay ưu đãi, bảo hiểm rừng… sẽ giúp người trồng keo yên tâm giữ rừng đến đúng tuổi khai thác, thay vì bán tháo non vì áp lực sinh kế trước mắt.
Về lâu dài, chỉ khi rừng trồng thực sự mang lại nguồn thu nhập ổn định, đa dạng và bền vững, người dân mới có thể thoát khỏi vòng luẩn quẩn nghèo đói – khai thác non – tái trồng lại từ đầu. Giữ được rừng keo đúng chu kỳ không chỉ giúp tăng năng suất, chất lượng gỗ mà còn bảo vệ đất đai, nguồn nước và môi trường sinh thái cho cả cộng đồng vùng đồi núi.
Ông Lê Duy Tĩnh Chánh văn phòng UBND xã Thanh Kỳ cho biết: “Thanh Kỳ và nhiều xã miền núi khác của Thanh Hóa chủ yếu trồng keo lấy gỗ, chưa phát triển được các mô hình sinh kế dưới tán rừng. Người dân gần như chỉ trông chờ vào một lần thu hoạch, nên khi có khó khăn bất ngờ rất dễ phải bán keo non”.
Theo số liệu thống kê, Thanh Hóa hiện có gần 103.000 ha rừng trồng keo, chiếm khoảng 41,5% tổng diện tích rừng trồng toàn tỉnh. Diện tích này chủ yếu phân bố tại các huyện trung du và miền núi. Tuy nhiên, phần lớn diện tích rừng keo mới chỉ được khai thác theo hướng lấy gỗ, chưa có những mô hình sinh kế bền vững dưới tán rừng để tạo thu nhập trong suốt chu kỳ sinh trưởng của keo. Điều này khiến người dân vẫn phụ thuộc hoàn toàn vào một lần thu hoạch duy nhất, dễ bị tổn thương khi gặp khó khăn tài chính đột xuất.
Để rừng trồng không chỉ là “vỏ xanh” phủ trên đồi trọc, mà thực sự trở thành sinh kế bền vững, chính quyền cần có chính sách hỗ trợ vốn, kỹ thuật và đầu ra cho các mô hình sản xuất dưới tán rừng. Doanh nghiệp, tổ chức phát triển nông thôn cũng cần đồng hành, tạo chuỗi giá trị ổn định. Khi người dân có thu nhập đều đặn từ rừng, họ sẽ gắn bó và bảo vệ, giúp kinh tế lâm nghiệp phát triển bền vững, môi trường được giữ gìn, đời sống miền núi ổn định lâu dài.
