Lồng ghép nông nghiệp sinh thái vào chiến lược quốc gia
Việt Nam đang tích cực tích hợp NNST vào Kế hoạch hành động quốc gia về chuyển đổi hệ thống lương thực – thực phẩm đến năm 2030 (NAP-FST). PGS.TS Đào Thế Anh, Chủ tịch Hội Khoa học Phát triển Nông thôn Việt Nam, Nguyên Phó Giám đốc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam, cho biết nhiều chính sách và đề án đã phản ánh định hướng này, như: Chiến lược phát triển nông nghiệp bền vững (2021–2030), Chiến lược đa dạng sinh học (2022), Đề án phát triển thuốc bảo vệ thực vật sinh học (2023) và Đề án sức khỏe đất (2024).
Ông nhấn mạnh: “Nông nghiệp sinh thái không chỉ là hướng đi mà là chiến lược phát triển nông nghiệp Việt Nam trong giai đoạn tới”. Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo nhiều rào cản như mô hình còn nhỏ lẻ, thiếu cơ chế phối hợp liên ngành, tài chính xanh hạn chế và truyền thông chưa mạnh. Do đó, việc triển khai NNST cần đồng bộ ở nhiều cấp độ – từ nghiên cứu, tập huấn, đối thoại chính sách đến xây dựng cơ sở dữ liệu số.
Ở cấp khu vực, Hướng dẫn chính sách ASEAN về chuyển đổi NNST, tháng 8/2024 được thông qua tại Hội nghị Bộ trưởng Nông – Lâm nghiệp ASEAN lần thứ 46, là kết quả của hơn một thập kỷ hợp tác, bắt nguồn từ Sáng kiến Nông nghiệp sinh thái Lào (LICA) năm 2012. Bộ hướng dẫn cung cấp khung công cụ giúp các cơ quan chính sách quốc gia tạo điều kiện thuận lợi cho nông dân và các tác nhân trong chuỗi giá trị cùng hợp tác và chuyển đổi theo hướng bền vững, toàn diện và thân thiện với môi trường.
Bà Nguyễn Mai Hương (ISPAE) cho biết, hướng dẫn ASEAN tập trung vào bảy nhóm chủ đề chính: làm việc với nông dân, thúc đẩy chuỗi giá trị sinh thái, nâng cao năng lực và chia sẻ kiến thức, tăng cường sự tham gia của các bên liên quan, định hướng nghiên cứu NNST, huy động tài chính cho quá trình chuyển đổi và lộ trình triển khai tiếp theo.
Bà Estelle Biennable (Dự án ASSET) nhấn mạnh: mọi nghiên cứu cần “đưa vào thực tế, lấy nông dân làm trung tâm và tăng cường hợp tác đa bên”. Trong khi đó, TS Phạm Quỳnh Hương (Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam) đặt vấn đề: Việt Nam đã có nhiều mô hình NNST, nhưng chưa có đánh giá tổng thể tác động xã hội – sinh kế – nhận thức của người dân. Theo bà, việc xây dựng bộ công cụ giám sát gắn với Hướng dẫn ASEAN sẽ giúp đánh giá hiệu quả và nhân rộng mô hình.
Thực hành tại địa phương: nông dân là trung tâm
Kinh nghiệm thực tiễn cho thấy, đồng sáng tạo với nông dân là yếu tố then chốt để NNST thành công. Tại Việt Nam, ICRAF đã triển khai nhiều mô hình nông – lâm kết hợp tại Sơn La, Yên Bái và Quảng Bình, giúp giảm xói mòn đất tới 43% so với canh tác đơn canh và tăng thu nhập hộ dân 2,4–3,5 lần sau 7 năm. Các mô hình điển hình như nhãn – xoài – ngô – cỏ chăn nuôi hay sơn tra – cà phê – cỏ chăn nuôi không chỉ bảo vệ độ phì đất mà còn nâng cao đa dạng sinh học.
Ông Nguyễn Quang Tân, Điều phối viên quốc gia ICRAF, nhấn mạnh: “Đồng hành với nông dân từ thiết kế đến triển khai, kết hợp tri thức khoa học và bản địa, là cách để mô hình NNST được nhân rộng và bền vững.” Tại Quảng Bình, dự án còn chú trọng nâng cao năng lực phụ nữ, chẳng hạn các nhóm phụ nữ chế biến gà ủ muối từ sản phẩm nông-lâm kết hợp, tạo thêm nguồn sinh kế bền vững.
Nông nghiệp sinh thái không chỉ thay đổi cách canh tác mà còn hướng tới phát triển chuỗi giá trị bền vững. ALiSEA và các đối tác khối doanh nghiệp tư nhân, phối hợp với các cơ quan nghiên cứu đã hỗ trợ nông dân đánh giá thị trường, tập huấn thương mại điện tử, hình thành tổ hợp tác, hợp tác xã, đồng thời kết nối sản phẩm với du lịch nông thôn để tạo thương hiệu vùng. Khảo sát gần đây với hơn 60 tổ chức thành viên ALiSEA Việt Nam cho thấy nhu cầu lớn về hỗ trợ tài chính, đào tạo, truyền thông và chứng nhận sản phẩm NNST.
Bà Nguyễn Ngọc Yến, RUDEC, Điều phối viên Quốc Gia Vận động chính sách ALiSEA Việt Nam, khẳng định: “ALiSEA không chỉ là mạng lưới chia sẻ kiến thức mà còn là cầu nối giữa cộng đồng thực hành và nhà hoạch định chính sách, giúp tiếng nói của nông dân, HTX, doanh nghiệp, và các bên liên quan khác được phản ánh trong các chính sách quốc gia và khu vực”.
Những mô hình NNST tại Việt Nam chứng minh rằng bảo vệ môi trường và nâng cao sinh kế nông dân có thể thực hiện đồng thời. Khi nông dân được đặt ở vị trí trung tâm, kết hợp tri thức khoa học, kinh nghiệm bản địa và các công cụ hỗ trợ chính sách, NNST trở thành giải pháp thực tiễn, thích ứng với biến đổi khí hậu và duy trì đa dạng sinh học.
Việc phát triển kỹ năng cho phụ nữ, hình thành hợp tác xã, kết nối thị trường và du lịch nông thôn đang mở ra cơ hội sinh kế bền vững, gia tăng giá trị sản phẩm và tạo thương hiệu địa phương.
Chuyển đổi nông nghiệp sang hướng sinh thái không chỉ là cải tiến kỹ thuật mà còn là chiến lược phát triển toàn diện, nơi khoa học, chính sách, doanh nghiệp thúc đẩy chia sẻ lợi ích công bằng và cộng đồng cùng hợp lực. Với hướng đi này, Việt Nam đang từng bước tạo dựng nền nông nghiệp sinh thái năng động, bền vững và có khả năng nhân rộng trong tương lai./
