Sau khi ký nghị định thư về xuất khẩu sầu riêng với Trung Quốc, kim ngạch xuất khẩu sầu riêng của nước ta đã tăng mạnh. Năm 2023 giá trị xuất khẩu trên 2 tỷ, năm 2024 kim ngạch xuất khẩu đạt trên 3,2 tỷ USD. Chiếm 45-47% tổng kim ngạch xuất khẩu toàn ngành rau quả.
Bên cạnh “Quả ngọt” mà ngành sầu riêng mang lại, tại Hội thảo Phát triển bền vững ngành hàng sầu riêng, nhà báo Phùng Công Sưởng - Tổng Biên tập Báo Tiền Phong thẳng thắn thừa nhận, với kim ngạch xuất khẩu đạt trên 3,2 tỷ USD của sầu riêng là một con số kỷ lục đáng tự hào của nông sản Việt. Nhưng cũng chính vì hào quang đó, xuất khẩu riêng đang phải đối mặt với nhiều hệ lụy từ tăng trưởng nóng, như: Gian lận mã số vùng trồng, sản xuất thiếu đồng bộ, thiếu kiểm soát chất lượng đầu vào, và gần đây nhất - thị trường Trung Quốc liên tục cảnh báo về dư lượng Cadimi vượt ngưỡng trong sầu riêng Việt Nam.
“Hàng loạt lô hàng bị trả về. Các doanh nghiệp điêu đứng, bị thiệt hại nặng, còn nông dân hoang mang nhìn nông sản rớt giá. Đáng lo hơn là hình ảnh sầu riêng Việt - được vun trồng bằng mồ hôi và hy vọng của người nông dân Việt đang bị đặt vào vòng nghi ngờ về kiểm soát chất lượng và an toàn thực phẩm.
Nếu không thay đổi tư duy quản lý, không có cơ chế kiểm soát chặt chẽ từ đầu vào đến đầu ra; thiếu sự liên kết giữa Nhà nước, doanh nghiệp, nông dân và hướng đến sự phát triển bền vững, ngành hàng tỷ USD của Việt Nam có thể bị gục ngã bất cứ lúc nào”, nhà báo Phùng Công Sưởng cho hay.
Làm rõ hơn về vấn đề này, ông Nguyễn Quang Hiếu – Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho hay, tốc độ tăng trưởng “thần tốc” ấy cũng đồng thời kéo theo hàng loạt hệ lụy: nhiều vùng trồng sầu riêng mở rộng tự phát, sản xuất thiếu đồng bộ, các doanh nghiệp chạy theo sản lượng mà bỏ qua quy chuẩn chất lượng. Gần đây, Trung Quốc liên tiếp phát đi cảnh báo về dư lượng Cadimi trong sầu riêng Việt Nam vượt ngưỡng cho phép, kéo theo việc hàng loạt lô hàng bị trả về, khiến doanh nghiệp lao đao, nông dân điêu đứng.
Không dừng lại ở Cadimi – một kim loại nặng có nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe con người, Trung Quốc còn tăng cường kiểm tra chất vàng O, một chất nhuộm công nghiệp dùng để làm vàng vỏ sầu riêng, vốn từng được phát hiện trên trái cây của Thái Lan, Việt Nam đã có phản ứng kiểm soát, tuy nhiên vụ việc cho thấy những lỗ hổng đáng báo động trong khâu kiểm soát chất lượng đầu vào và hậu cần sau thu hoạch.
Đối mặt với vấn đề này, Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật đã tiến hành nhiều cuộc điều tra diện rộng và chuyên sâu, trong đó phát hiện một số vùng có dư lượng Cadimi cao. Theo đó, Theo các cuộc điều tra chuyên sâu của Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, nguyên nhân nhiễm Cadimi trong sầu riêng Việt Nam đến từ cả yếu tố khách quan và chủ quan. Về tự nhiên, nhiều vùng trồng nằm trên loại đất dễ tích tụ cadimi, lại không được “nghỉ ngơi” sau nhiều mùa vụ liên tiếp. Về chủ quan, tình trạng lạm dụng phân bón – đặc biệt là phân DAP có gốc lân – được cho là nguyên nhân chính dẫn đến tích tụ kim loại nặng trong đất.
Đồng quan điểm, Tổng Thư ký Hiệp hội Rau quả Việt Nam (VINAFRUIT) Đặng Phúc Nguyên nhận định, quá trình canh tác chạy theo năng suất, thiếu kiểm soát đầu vào đã vô tình đưa các yếu tố rủi ro vào chuỗi sản xuất. Sự cố hiện tại đã phơi bày những điểm yếu cố hữu của một ngành hàng phát triển quá “nóng”, như: thiếu kiểm soát toàn diện chuỗi cung ứng, từ vật tư đầu vào (phân bón, thuốc bảo vệ thực vật), đến quy trình canh tác tại vườn và xử lý sau thu hoạch. Sản xuất chạy theo số lượng, diện tích mở rộng ồ ạt, năng suất được ưu tiên nhưng các tiêu chuẩn chất lượng bền vững chưa được chú trọng đúng mức. Ngoài ra, việc quản lý và sử dụng mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói vẫn còn lỏng lẻo dẫn đến tình trạng khi một lô hàng vi phạm, uy tín không chỉ của một vùng mà cả quốc gia có thể bị ảnh hưởng.
Trước tình hình cấp bách, ông Nguyên cho rằng cần có các quy định, chế tài đủ mạnh để xử lý các hành vi vi phạm về chất lượng, an toàn thực phẩm và gian lận thương mại. Công khai danh tính các doanh nghiệp, cá nhân vi phạm để tạo tính răn đe và xây dựng một môi trường kinh doanh lành mạnh.
Về lâu dài, cần quy hoạch vùng trồng tập trung và bền vững, kiểm soát tình trạng phát triển ồ ạt, tự phát dẫn đến phá vỡ quy hoạch và nguy cơ cung vượt cầu. Siết chặt quản lý và cấp mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói, đây được xem là "hộ chiếu" cho sầu riêng Việt Nam. Các địa phương cần tăng cường giám sát, kiểm tra định kỳ và đột xuất việc tuân thủ các quy định tại các mã số đã được cấp.
Đồng thời, kiểm soát chặt chẽ vật tư đầu vào thông qua tăng cường kiểm tra và ngăn chặn đưa ra thị trường các chế phẩm phân bón, hoặc thuốc bảo vệ thực vật có chứa Cadimi, vàng O. Có thể sắp tới, Trung Quốc có thể đưa các mặt hàng khác vào tầm soát Cadimi, vàng O... nên cần khuyến cáo nông dân sử dụng các loại phân bón, thuốc bảo vệ thực vật có nguồn gốc rõ ràng.
Theo Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Cần Thơ Trần Thái Nghiêm, việc phát triển ngành hàng sầu riêng bền vững là một bài toán khó, khó có thể có ngay một giải pháp đồng bộ, chiến lược căn cơ. Tuy nhiên, để tìm giải pháp tối ưu trong giai đoạn hiện nay, cơ quan quản lý Nhà nước xác định lại vùng trồng phù hợp, quy hoạch lại vùng sản xuất.
Về thị trường, không thể phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc, cần có thông tin chính xác, kịp thời và định hướng rõ ràng để tránh gây hoang mang cho người dân và doanh nghiệp. Tình trạng mượn mã vùng trồng, sử dụng gian lận vẫn còn, cần tăng cường kiểm soát, tránh tình trạng doanh nghiệp kê khai sai để xuất khẩu, gây ảnh hưởng đến uy tín và hiệu quả chung. Về phía nông dân, bà con cần nâng cao trình độ sản xuất, tận dụng phụ phẩm nông nghiệp, giảm chi phí phân bón hóa học và hạn chế dùng thuốc bảo vệ thực vật liều cao…
Với kinh nghiệm kinh doanh nông sản nhiều năm ở nhiều thị trường mà thị trường chính là Trung Quốc, bà Nguyễn Thị Thành Thực - Chủ tịch HĐQT kiêm Tổng Giám đốc Công ty cổ phần Công nghệ phần mềm Auto Agri cho rằng, các chỉ tiêu về Cadimi hay vàng O hiện nay chỉ là một trong hàng nghìn tiêu chí về kỹ thuật mà các thị trường nhập khẩu có thể đưa ra.
Do đó, cần đẩy mạnh hơn nữa việc tuyên truyền, giám sát, kiểm soát sử dụng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật trong quá trình trồng sầu riêng, đảm bảo chất lượng vệ sinh an toàn thực phẩm. Dư địa kinh tế từ quả (trái) sầu riêng còn rất lớn, vì hiện nay chúng ta mới chỉ tập trung vào xuất khẩu tươi, giá trị gia tăng cho sầu riêng hiện vẫn còn ít, trong khi đó chế biến sâu mới đem lại hiệu quả kinh tế cao, bà Nguyễn Thị Thành Thực nhấn mạnh.
