Ngành thủy sản Việt Nam đang đứng trước “bài kiểm tra” lớn về minh bạch và truy xuất nguồn gốc khi Liên minh châu Âu (EU) áp dụng hệ thống kiểm soát mới, yêu cầu toàn bộ chuỗi sản xuất, từ khai thác đến xuất khẩu phải minh bạch theo thời gian thực. Đây là một trong những thay đổi mạnh mẽ nhất của EU đối với thủy sản toàn cầu trong gần 15 năm qua.
Theo Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam (VASEP), Quy định 2023/2842 của EU sẽ chuyển hoàn toàn từ hồ sơ giấy sang quản lý điện tử, yêu cầu doanh nghiệp phải số hóa dữ liệu và chuẩn hóa thông tin để đáp ứng truy xuất nguồn gốc toàn chuỗi.
Mỗi lô hàng xuất khẩu vào EU sẽ phải kèm chứng nhận khai thác điện tử với đầy đủ chi tiết như số tàu, vùng đánh bắt, loại ngư cụ, ngày khai thác, sản lượng, hành trình vận chuyển, các đơn vị trung gian và nhà máy chế biến. Quy định này sẽ có hiệu lực từ ngày 10/1/2026 đối với sản phẩm thủy sản khai thác, mở rộng sang sản phẩm chế biến như cá hộp, surimi, tôm, nhuyễn thể và rong biển từ 10/1/2029. Thời gian chuẩn bị cho doanh nghiệp Việt Nam vì vậy không còn nhiều.
Với kim ngạch xuất khẩu thủy sản sang EU đạt hàng tỷ USD mỗi năm, VASEP nhấn mạnh rằng việc chuyển đổi từ mô hình truy xuất nội bộ sang hệ thống dữ liệu xuyên suốt toàn chuỗi là bắt buộc. Thông tin giữa tàu cá, cơ sở thu mua, kho lạnh, nhà máy chế biến và hồ sơ xuất khẩu phải nhất quán, tạo ảnh hưởng đáng kể tới toàn bộ chuỗi cung ứng.
Đồng thời, EU triển khai hệ thống quản lý điện tử CATCH (Catch Certification Scheme) trên nền tảng TRACES, khiến hồ sơ giấy sẽ không còn được chấp nhận, buộc doanh nghiệp nộp chứng nhận điện tử và đồng bộ dữ liệu với nhà nhập khẩu cũng như cơ quan quản lý.
Theo số liệu Bộ Nông nghiệp và Môi trường, 10 tháng đầu năm 2025, kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thủy sản đạt 58,13 tỷ USD, tăng 12,9% so với cùng kỳ. Trong đó, châu Á vẫn là thị trường lớn nhất với 44,7%, tiếp theo là châu Mỹ (22,7%) và châu Âu (13,8%). Riêng xuất khẩu thủy sản sang EU đạt 777 triệu USD, tăng 13% so với cùng kỳ, chủ yếu là tôm chân trắng, cá tra và cá ngừ.
Quy định mới đặt ra yêu cầu cao hơn về minh bạch và trách nhiệm giải trình trong toàn bộ chuỗi cung ứng. Doanh nghiệp Việt cần tăng cường truy xuất nguồn gốc, bảo đảm dữ liệu nhất quán từ khai thác, thu mua, chế biến tới xuất khẩu, đồng thời kiểm soát chặt nguồn nguyên liệu để tránh liên quan tới tàu cá vi phạm IUU. Việc đầu tư vào hệ thống quản lý dữ liệu điện tử phù hợp với yêu cầu CATCH/TRACES là cần thiết, cũng như phối hợp với nhà nhập khẩu EU để thống nhất quy trình hồ sơ.
VASEP lưu ý rằng mặc dù việc quản lý chặt chẽ có thể làm phát sinh chi phí, nhưng đây cũng là cơ hội để doanh nghiệp nâng cao lợi thế cạnh tranh thông qua minh bạch hóa chuỗi cung ứng. Các doanh nghiệp xuất khẩu sang EU nên lựa chọn hoặc nâng cấp hệ thống truy xuất nguồn gốc theo chuẩn định danh quốc tế (ví dụ GS1 GTIN/GTIN-Lot) hoặc chuẩn tương đương, đảm bảo dữ liệu số hóa có thể trao đổi, lưu trữ và báo cáo theo yêu cầu, đồng thời chứng minh khả năng đáp ứng quy định 2023/2842 với khách hàng và cơ quan EU.
Hiệp hội và cơ quan quản lý cũng sẽ hỗ trợ doanh nghiệp qua các buổi đào tạo về chuẩn truy xuất nguồn gốc và hướng dẫn tích hợp hệ thống như GS1, fTRACE hay osapiens. Xây dựng khung chuẩn quốc gia và khuyến nghị sử dụng chuẩn nhận diện quốc tế sẽ giúp tránh tình trạng hệ thống riêng lẻ không tương thích. Việc thí điểm hoặc nâng cấp sớm hệ thống trước năm 2026 là chiến lược cần thiết để doanh nghiệp không bị động khi EU triển khai hệ thống bắt buộc.
