Rác thải khó kiểm soát do địa hình và thói quen
Trong những năm gần đây, ở nhiều huyện miền núi Thanh Hóa như Mường Lát, Quan Sơn, Bá Thước, Lang Chánh..., rác thải sinh hoạt không được thu gom, xử lý đúng cách đang là chuyện thường thấy. Một phần nguyên nhân là do địa hình nơi đây quá phức tạp, bản làng thì rải rác, đường sá đi lại khó khăn. Nhiều nơi, xe rác chuyên dụng chẳng thể vào được, nhất là vào mùa mưa lũ. Việc tổ chức thu gom đến từng hộ gia đình vì thế gặp nhiều trở ngại và tốn kém.
Vì không có điều kiện xử lý rác đúng cách, bà con đành phải tự lo liệu. Cách phổ biến là đốt hoặc vứt ra môi trường tự nhiên như ven suối, rìa rừng, thậm chí ngay cạnh nhà. Thói quen này lâu dần thành phổ biến, khiến nhiều dòng suối bị ô nhiễm, đất đai bị ảnh hưởng. Theo thống kê chưa đầy đủ, tỷ lệ thu gom rác sinh hoạt ở vùng nông thôn và miền núi của tỉnh hiện chỉ đạt khoảng 40-50%, trong khi khu vực đô thị có thể đạt hơn 90%.
Một khó khăn lớn khác là thiếu bãi xử lý rác hợp vệ sinh. Nhiều nơi chỉ có bãi rác tạm bợ, không có hệ thống xử lý nước rỉ rác hay mùi hôi. Rác bị vứt lẫn lộn, không phân loại, khiến việc tái chế hay xử lý rất khó khăn. Những công nghệ tiên tiến như đốt rác phát điện, tái chế hiện đại thì đòi hỏi nguồn vốn lớn, nên rất khó khăn.
Ngoài ra, nhiều người dân vùng cao vẫn chưa có thói quen bảo vệ môi trường. Họ nghĩ rằng rác sẽ tự phân hủy hoặc bị nước cuốn trôi đi, nên không coi trọng việc thu gom, phân loại. Việc đốt rác lộ thiên gây khói bụi, mùi hôi, ảnh hưởng rất lớn đến sức khỏe…
Dù đã có nhiều chương trình tuyên truyền, nhưng hiệu quả chưa cao. Các hoạt động vẫn mang tính hình thức, chưa thay đổi được nhận thức sâu rộng trong cộng đồng. Các bãi rác tự phát vẫn mọc lên, rác vẫn xuất hiện ven suối, giữa rừng hay ngay trước cổng nhà.
Ông Vi Văn Tăng, trú tại xã Trung Xuân, huyện Quan Hóa cho biết: “Chúng tôi ở đây quen rồi, trước kia rác chỉ toàn lá cây, đồ tự nhiên, nên vứt ra rừng vài hôm là tiêu. Giờ có túi ni-lông, chai nhựa… mà không biết xử lý sao cho đúng, nên mọi người vẫn cứ vứt như cũ”.
Thay đỏi thói quen tạo môi trường sạch
Vấn đề rác thải ở miền núi không thể giải quyết theo cách làm của đô thị. Địa hình phức tạp, dân cư thưa thớt, điều kiện kinh phí hạn chế đòi hỏi mỗi địa phương phải có hướng đi riêng, linh hoạt, phù hợp với đặc thù từng thôn bản. Trong đó, nâng cao nhận thức cộng đồng được xem là bước đi tiên quyết. Bởi nếu người dân chưa ý thức được tác hại của rác thải và tầm quan trọng của việc xử lý đúng cách, thì mọi giải pháp kỹ thuật hay mô hình xử lý đều khó đạt hiệu quả.
Ngoài ra, việc lồng ghép kiến thức bảo vệ môi trường vào các buổi họp thôn, sinh hoạt trường học hay các chương trình phát thanh địa phương cũng là cách làm hiệu quả. Đặc biệt, cần chú trọng giáo dục cho trẻ em ngay từ nhỏ, đồng thời phát huy vai trò của các trưởng bản, già làng, người có uy tín trong việc nêu gương và vận động bà con.
Bí thư Đoàn xã Na Mèo Ngân Văn Nghĩa cho biết: “Chúng tôi thấy việc thay đổi nhận thức là quan trọng nhất. Nếu bà con hiểu được tác hại của rác thải và lợi ích của việc giữ gìn vệ sinh, họ sẽ tự giác hành động. Đoàn thanh niên xã cũng thường xuyên tổ chức các buổi thu gom rác, phát tờ rơi, và đặc biệt là phát động các phong trào thi đua để tạo không khí sôi nổi trong cộng đồng.”
Để tạo động lực, các phong trào thi đua như "Làng sạch – nhà đẹp" có thể được tổ chức, đi kèm với những hình thức khen thưởng kịp thời cho các hộ gia đình hoặc thôn bản làm tốt công tác vệ sinh môi trường.
Thực tế cho thấy, mô hình lò đốt rác mini đang được một số địa phương thử nghiệm, với công suất nhỏ và hệ thống lọc khí cơ bản. Những lò này có thể phù hợp cho cụm xã hoặc bản lớn, chi phí không quá cao và dễ vận hành, hứa hẹn mang lại hiệu quả nếu có sự hỗ trợ kỹ thuật ban đầu.
Vấn đề vận chuyển rác ở miền núi cũng đòi hỏi sự linh hoạt. Thay vì sử dụng xe chuyên dụng lớn, việc dùng các phương tiện nhỏ hơn như xe máy ba bánh, xe lam, xe cải tiến sẽ giúp tiếp cận sâu hơn vào các ngõ nhỏ, đường dốc.
Ngoài ra, việc xây dựng đội ngũ thu gom rác ngay tại cơ sở thông qua việc thành lập các tổ vệ sinh môi trường hoặc hợp tác xã vệ sinh môi trường là rất quan trọng. Những người làm công việc này cần được đào tạo bài bản, trang bị đầy đủ dụng cụ và có chế độ hỗ trợ hợp lý để họ yên tâm gắn bó với công việc.
Về lâu dài, cần có chính sách khuyến khích các tổ chức, doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực xử lý rác, tái chế, sản xuất phân hữu cơ từ rác nông thôn. Đồng thời, việc kêu gọi sự hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế, chương trình phi chính phủ sẽ giúp tăng thêm nguồn lực và học hỏi kinh nghiệm quý báu."
Ông Phạm Thành Lương, Bí thư Đảng ủy xã Na Mèo huyện (Quan Sơn), chia sẻ: “Hiện nay chính quyền đã vận động mỗi hộ gia đình đều phải có hố hoặc lò đốt rác riêng, tuy nhiên, đời sống bà con miền núi còn nhiều đặc thù như việc thường xuyên đi rẫy, làm nương vài ngày mới về, nên việc gom và xử lý rác tại nhà chưa duy trì đều đặn. Chúng tôi đang tính đến mô hình hố rác hữu cơ chung cho từng cụm dân cư, trước mắt sẽ làm thử ở vài bản gần trung tâm, vừa để bà con tiện bỏ rác, vừa dễ kiểm soát vệ sinh chung hơn”.
Rác thải đang trở thành một phần của cuộc sống vùng cao, nhưng không phải theo cách tích cực. Những bãi rác tự phát đang dần lấn át vẻ đẹp tự nhiên, ảnh hưởng đến sức khỏe và sinh hoạt người dân. Tuy nhiên, với quyết tâm và cách làm phù hợp, hình ảnh những đỉnh núi xanh gió mát, những bản làng sạch đẹp, trong lành sẽ không chỉ là ký ức, mà sẽ lại hiện hữu, bền vững cùng thời gian.
