Từ y tế, giáo dục, nông nghiệp, tài chính, đến quản trị công và an ninh mạng, AI đang từng bước thay đổi cách con người sống, làm việc và tương tác. Với tầm ảnh hưởng sâu rộng như vậy, việc xây dựng một hành lang pháp lý hoàn chỉnh cho AI không chỉ là yêu cầu cấp bách mà còn là điều kiện tiên quyết để Việt Nam vững vàng bước vào kỷ nguyên số.
AI – động lực chiến lược của tăng trưởng mới
Những năm gần đây, Việt Nam liên tục nằm trong nhóm quốc gia có tốc độ chuyển đổi số cao ở khu vực. Hạ tầng dữ liệu được đầu tư mạnh mẽ, các doanh nghiệp công nghệ trong nước trưởng thành nhanh, số lượng startup AI tăng đều mỗi năm. Nhu cầu ứng dụng AI trong đời sống ngày càng lớn, đặc biệt trong các lĩnh vực ưu tiên như y tế thông minh, nông nghiệp chính xác, tài chính – ngân hàng, giao thông đô thị, sản xuất thông minh hay thương mại điện tử.
Tuy nhiên, sự phát triển nhanh chóng này cũng đặt ra nhiều thách thức: quản lý dữ liệu cá nhân, tiêu chuẩn an toàn của hệ thống AI, trách nhiệm khi AI gây ra sai sót, quyền sở hữu trí tuệ với nội dung do AI tạo ra, cũng như nguy cơ lạm dụng AI vào các hoạt động gian lận hay thao túng thông tin. Nếu không có một khung pháp lý vững chắc, AI rất dễ rơi vào tình trạng “vừa chạy vừa xếp hàng”, dẫn đến bất cập, rủi ro và cản trở đổi mới sáng tạo.
Sự cần thiết của Luật Trí tuệ nhân tạo
Luật AI được kỳ vọng giải quyết ba nhiệm vụ trọng tâm: Thiết lập hành lang pháp lý bảo đảm an toàn – minh bạch – trách nhiệm. AI phải được vận hành theo nguyên tắc tôn trọng quyền con người, bảo vệ dữ liệu cá nhân và bảo đảm không gây hại cho xã hội. Luật sẽ đặt ra các chuẩn mực đối với hệ thống AI ở những mức độ rủi ro khác nhau, tương tự cách nhiều quốc gia tiên tiến đang áp dụng.
Tạo môi trường thuận lợi cho nghiên cứu, phát triển và thử nghiệm AI.
Luật AI sẽ mở đường cho các “không gian thử nghiệm” (sandbox) – nơi doanh nghiệp có thể kiểm nghiệm công nghệ mới mà vẫn tuân thủ pháp luật. Đây là yếu tố then chốt để doanh nghiệp Việt Nam không bị tụt lại trong cuộc đua AI toàn cầu.
Khuyến khích doanh nghiệp trong nước đầu tư phát triển mô hình AI mang bản sắc Việt Nam. Để tự chủ công nghệ, Việt Nam cần kiểm soát chuỗi giá trị AI: hạ tầng dữ liệu, thuật toán, nhân lực và bảo mật. Luật AI sẽ định hình các chính sách ưu đãi cho doanh nghiệp, trung tâm nghiên cứu, các trường đại học và hệ sinh thái khởi nghiệp.
Đặt con người và quốc gia vào trung tâm
Một trong những điểm cốt lõi của Luật AI là nguyên tắc “lấy con người làm trung tâm”. Công nghệ chỉ có giá trị khi phục vụ con người, nâng cao chất lượng sống và thúc đẩy sự phát triển bền vững.
Vì vậy, luật chú trọng: Bảo vệ quyền riêng tư dữ liệu cá nhân, đặc biệt dữ liệu sinh trắc học, dữ liệu độ nhạy cao và dữ liệu về trẻ em. Quy định rõ trách nhiệm của nhà phát triển, nhà cung cấp, nhà triển khai hệ thống AI trong từng giai đoạn. Công khai, minh bạch thuật toán đối với các hệ thống AI ảnh hưởng lớn đến lợi ích cộng đồng, như AI chấm điểm tín dụng, AI tuyển dụng, AI trong tư pháp hay y tế.
Quyền được biết khi con người tương tác với AI thay vì con người thật.
AI phát triển nhưng không được vượt khỏi tầm kiểm soát con người – đây là triết lý xuyên suốt của Luật AI. Tạo đà cho Việt Nam tự chủ công nghệ. Tự chủ AI không chỉ là câu chuyện sở hữu mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) hay robot tự hành. Đó là khả năng tự phát triển, điều chỉnh và triển khai công nghệ phù hợp với điều kiện, văn hóa và lợi ích quốc gia.
Luật AI mở ra những nền tảng quan trọng để tự chủ: Khuyến khích xây dựng kho dữ liệu mở quốc gia, tạo "nhiên liệu" cho AI Việt Nam phát triển. Ưu tiên phát triển AI tiếng Việt, AI phục vụ nghiên cứu khoa học, giáo dục, y tế, nông nghiệp và quốc phòng. Tạo lợi thế cho doanh nghiệp nội địa trong đấu thầu công nghệ AI, giảm phụ thuộc vào nền tảng nước ngoài.
Hỗ trợ đào tạo nhân lực AI chất lượng cao gắn với nhu cầu thị trường.
Định hướng phát triển chip AI, điện toán đám mây và siêu máy tính - những trụ cột của một quốc gia tự chủ công nghệ. Thúc đẩy đổi mới sáng tạo và kinh tế số. Luật Trí tuệ nhân tạo sẽ góp phần hình thành ngành công nghiệp AI Việt Nam với các lĩnh vực tiềm năng như: sản xuất robot và tự động hóa, AI trong nông nghiệp công nghệ cao, đô thị thông minh, an ninh mạng thông minh, thương mại điện tử và tài chính số, công nghệ y sinh dựa trên AI. Khi được pháp luật hậu thuẫn, doanh nghiệp Việt Nam sẽ mạnh dạn đầu tư sản phẩm AI “Make in Vietnam”, hướng đến thị trường quốc tế.
Hài hòa sự phát triển - kiểm soát rủi ro
Công nghệ AI mang lại lợi ích lớn nhưng cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro: tin giả, deepfake, tự động hóa quá mức khiến lao động bị thay thế, hoặc lạm dụng AI vào mục đích phi pháp. Luật AI không chỉ thúc đẩy phát triển mà còn kiểm soát rủi ro bằng cách: phân loại mức độ rủi ro của từng hệ thống AI và áp quy định tương ứng, cấm những ứng dụng AI gây nguy hại đến an ninh quốc gia hoặc xâm phạm nhân phẩm con người, quy định chặt chẽ trong quản lý deepfake, yêu cầu đánh giá tác động xã hội đối với các hệ thống AI ở mức độ rủi ro cao.
Hướng tới tương lai số tự chủ và bền vững
Sự ra đời của Luậ trí tuệ nhân tạo không chỉ đáp ứng nhu cầu quản lý nhà nước mà còn thể hiện tầm nhìn chiến lược của Việt Nam trong việc chủ động nắm bắt xu thế toàn cầu. Một khung pháp lý toàn diện sẽ tạo niềm tin cho doanh nghiệp, nhà đầu tư và người dân; từ đó thúc đẩy quốc gia tiến nhanh và vững chắc trên con đường trở thành trung tâm công nghệ của khu vực. Luật Trí tuệ nhân tạo chính là bước đi quan trọng để Việt Nam tự chủ công nghệ - tự tin hội nhập - chủ động dẫn dắt tương lai số./.
