Tác động tích cực của AI đã bắt đầu xuất hiện trong nhiều lĩnh vực, từ công cụ hỗ trợ chẩn đoán bệnh tại các cơ sở y tế cơ sở, nền tảng học tập cá nhân hóa, đến những ứng dụng giúp nông dân nhận diện sâu bệnh sớm, ngay cả khi kỹ năng số còn hạn chế.
Bà Ramla Khalidi, Trưởng Đại diện thường trú UNDP tại Việt Nam nhận định rằng quá trình chuyển đổi số nhanh chóng cùng tầm nhìn phát triển mạnh mẽ đã đưa trí tuệ nhân tạo (AI) trở thành trọng tâm trong các thảo luận về tương lai kinh tế – xã hội của Việt Nam. Theo UNDP, nếu được khai thác đúng cách, AI có thể đóng góp tới 2% GDP mỗi năm, trở thành động lực tăng trưởng quan trọng trong giai đoạn tới.
Tuy nhiên, báo cáo UNDP chỉ ra rằng mức độ hưởng lợi từ AI không đồng đều giữa các ngành. AI có thể nâng năng suất 3–5% trong các lĩnh vực công nghệ cao, ngân hàng hay dịch vụ chuyên nghiệp, nhưng tác động lại hạn chế đối với nông nghiệp và xây dựng – những ngành có cường độ lao động thủ công lớn. Điều này đồng nghĩa rằng nông nghiệp dễ bị tụt lại trong quá trình chuyển đổi số chung.
UNDP cảnh báo rằng các quốc gia chưa đủ năng lực quản trị AI có thể đối mặt rủi ro lớn, khi các ngành dễ tự động hóa có thể mất việc nhanh hơn khả năng tạo ra việc làm mới. Ở cấp độ cá nhân, việc ứng dụng AI trong tuyển dụng hoặc kết nối việc làm còn có thể làm sâu thêm định kiến giới, khi phụ nữ dễ rơi vào các vị trí thu nhập thấp, còn nam giới được ưu tiên ở các vai trò kỹ thuật.
Bà Đỗ Lê Thu Ngọc – Trưởng phòng Tăng trưởng Bao trùm UNDP Việt Nam – nhận định thế giới đang bước vào một kỷ nguyên bất bình đẳng mới, trong đó AI có thể làm nới rộng khoảng cách phát triển giữa các quốc gia, nhóm dân cư và cả các nhóm có tiếng nói trong môi trường số. Khu vực châu Á – Thái Bình Dương hiện chứng kiến mức chênh lệch GDP bình quân đầu người lên tới 200 lần giữa quốc gia giàu nhất và nghèo nhất, phản ánh sự khác biệt trong khả năng tiếp cận AI, từ hạ tầng, tài chính đến kỹ năng lao động.
Một phát hiện đáng chú ý là các mô hình AI hiện tại thường phản ánh tư duy và giá trị văn hóa của nhóm quốc gia có HDI cao, khiến tiếng nói và nhu cầu của các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam, dễ bị “mờ tiếng nói” hoặc diễn giải sai lệch.
Với Việt Nam, hệ sinh thái khởi nghiệp AI đang tăng trưởng nhanh. Việt Nam hiện đứng thứ 2 Đông Nam Á về số lượng startup AI, chỉ sau Singapore. Trong tổng số 250 startup GenAI của ASEAN, 27% đặt trụ sở tại Việt Nam, vượt Indonesia, Thái Lan, Malaysia và Philippines, và dự kiến tăng lên 35% vào năm 2025. Tuy nhiên, việc ứng dụng AI trong cộng đồng doanh nghiệp vẫn còn hạn chế. Phần lớn doanh nghiệp đang ở giai đoạn khảo sát, trong khi tỷ lệ thử nghiệm hoặc triển khai thực tế thấp hơn mức trung bình toàn cầu.
Các chuyên gia cảnh báo về tình trạng “phân tách theo ngành”, đặc biệt trong nông nghiệp, đang tạo áp lực kép: khoảng cách thu nhập giữa thành thị và nông thôn ngày càng giãn rộng, đồng thời hình thành thị trường lao động “hai tốc độ”. Lao động có kỹ năng công nghệ tại các doanh nghiệp công nghệ cao sẽ tiến rất nhanh, trong khi nhóm nông dân thiếu tiếp cận AI dễ bị bỏ lại phía sau.
Hiện nay, các công cụ số mới chỉ tiếp cận khoảng 39 triệu nông dân, chủ yếu cung cấp thông tin cơ bản. Để tạo cú hích năng suất cần thiết, nông nghiệp Việt Nam phải vượt qua nhiều rào cản như chi phí thiết bị cao, trình độ số hạn chế và khả năng tiếp cận công nghệ chưa đồng đều. Bên cạnh đó, các điểm nghẽn nền tảng như dung lượng trung tâm dữ liệu nhỏ, nguồn chip khan hiếm, chất lượng dữ liệu thiếu đồng bộ và thiếu hụt nguồn nhân lực AI cả kỹ thuật và phi kỹ thuật cũng là thách thức lớn.
Trong bối cảnh đó, Việt Nam cần học hỏi cách các nước ASEAN hỗ trợ nông dân nhỏ lẻ. Chẳng hạn, Thái Lan đã xây dựng Trung tâm Dữ liệu Nông nghiệp Mở và chi ngân sách trợ giá các giải pháp IoT/AI cho nông dân quy mô nhỏ, đảm bảo dữ liệu sạch và công cụ cơ bản để nông dân dễ dàng tiếp cận công nghệ. Tại Việt Nam, chính sách hỗ trợ tương tự vẫn còn hạn chế, khiến các nông hộ nhỏ chưa được hưởng lợi tương xứng.
Để AI trở thành động lực tăng trưởng công bằng trong nông nghiệp, bà Ramla Khalidi nhấn mạnh cần có các chính sách bao trùm, tập trung vào đầu tư trọng tâm và quản trị AI có trách nhiệm. Báo cáo của UNDP đề xuất ba nguyên tắc định hướng cho tương lai: lấy con người làm trung tâm, quản trị đổi mới có trách nhiệm và xây dựng hệ thống sẵn sàng cho tương lai – bền vững, cạnh tranh và chống chịu trước biến động thị trường và công nghệ.