Giao thông xanh là một cấu phần quan trọng của kinh tế xanh. Trên thế giới, giao thông xanh đã được đề cao phát triển. Theo thỏa thuận xanh của các nước EU đặt mục tiêu giảm 90% lượng khí thải nhà kính từ giao thông, tiến tới nền kinh tế không phát thải khí carbon vào năm 2050. Hiện nay, mức phát thải khí CO2/người ở EU nhỏ hơn 40% so với Trung Quốc và nhỏ hơn 59% so với Mỹ.
Phát triển giao thông xanh là một khái niệm mô tả các phương thức di chuyển thân thiện với môi trường, nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực đến thiên nhiên và sức khỏe con người. Chương trình phát triển giao thông xanh đã được cụ thể hóa thông qua Quyết định số 876/QĐ-TTg ngày 22/7/2022 của Thủ tướng Chính phủ, phê duyệt Chương trình hành động về chuyển đổi năng lượng xanh, giảm phát thải khí carbon và khí metan trong ngành giao thông vận tải. Chương trình đặt các mục tiêu cụ thể cho phát triển hệ thống giao thông bền vững, tiêu thụ ít năng lượng và giảm ô nhiễm môi trường, hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.
Sau Quyết định của Thủ tướng Chính phủ, nhiều địa phương cũng đã ban hành Đề án phát triển giao thông xanh, với mục tiêu và lộ trình rõ ràng. Việc thực thi chính sách, kinh nghiệm triển khai, áp dụng công nghệ,… được chú trọng.
Đến nay, có nhiều tỉnh thành như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh, Đà Nẵng… đã áp dụng khoa học công nghệ tiên tiến, hình thành các trung tâm điều hành giao thông thông minh, tăng cường chuyển đổi xanh phương tiện tham gia giao thông. "Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện vẫn còn những hạn chế cần tháo gỡ, từ chính sách đến kinh nghiệm triển khai", PGS.TS Nguyễn Thanh Hải, Trưởng khoa Điện - Điện tử, Trường Đại học GTVT cho biết.
Khi chuyển đổi phương tiện sử dụng năng lượng hóa thạch sang phương tiện sử dụng điện cũng đối mặt với nhiều thách thức. Dẫn chứng điều này, TS. Lê Xuân Trường, Khoa Vận tải - Kinh tế, Trường Đại học Giao thông vận tải cho biết, với doanh nghiệp vận tải hành khách, trên trang đấu thầu, chi phí đầu tư xe bus 30 chỗ ngồi chạy diesel khoảng 2 tỷ đồng trong khi xe chạy điện có giá gần gấp đôi (khoảng 3,9 tỷ đồng).
Không những thế, các doanh nghiệp phải đầu tư trạm sạc cho các điểm đầu - cuối cho xe bus điện. Ngoài ra là vấn đề chi phí để xử lý pin khi hết thời hạn sử dụng cũng là vấn đề đặt ra.
Đối với các doanh nghiệp vận tải hàng hóa, thực tế hiện nay mới chỉ ứng dụng phương tiện điện xếp dỡ trong kho, cảng, còn phương tiện vận chuyển trọng tải lớn trên đường chưa được ứng dụng phổ biến.
Nhấn mạnh xu hướng hệ thống giao thông thông minh xanh hóa (Green ITS), GS.TS Lê Hùng Lân, Phó Chủ tịch Hội Tự động hóa Việt Nam thông tin, Tổ chức tiêu chuẩn thế giới đã đưa ra khung tiêu chuẩn về giao thông thông minh xanh. Điều này cho thấy xu hướng dịch chuyển xanh hóa các hệ thống thông minh như giao thông thông minh, logistics thông minh.
Cùng quan điểm, TS. Lê Xuân Trường nhấn mạnh, phát triển giao thông xanh sẽ góp phần hạn chế được lượng khí thải lớn trong hoạt động giao thông vận tải.
Ở góc độ vi mô, các nước này cũng dùng các bài toán vận tải để giảm số lượng phương tiện chạy rỗng, nâng cao hiệu quả tiêu thụ năng lượng và chuyển đổi phương thức vận tải. Tuy nhiên, có rất nhiều các thách thức cho các nước đang phát triển như Việt nam khi phát triển vận tải và logistics xanh.
Theo TS. Trường, thách thức lớn nhất trong phát triển giao thông xanh của nước ta là tối ưu hóa mạng lưới, thiếu nguồn lực tài chính để triển khai thực hiện các mục tiêu. Các loại phương tiện đang ở tiêu chuẩn Euro 2-3-4, muốn đẩy lên mức cao thì phải đầu tư vốn chuyển đổi lớn. Xe buýt chạy điện có chi phí đầu tư lớn, gấp đôi, thậm chí gấp 3 vốn đầu tư xe buýt chạy dầu diezen. Cụ thể, để vận hành 1 chiếc xe buýt điện phải đầu tư lên tới 8 tỷ đồng, bao gồm cả chi phí tái tạo pin và chi phí xây dựng trạm sạc điện.
Các doanh nghiệp vận tải hàng hóa hiện chưa sử dụng động cơ điện phổ biến. Trên cơ sở những thách thức đó, cần có những nghiên cứu thúc đẩy, kết hợp chính sách quy hoạch quản lý, ứng dụng thực hành, công nghệ,…
Với mục tiêu vận tải xanh và logistics xanh, chúng ta cần có đánh giá tổng thể, có cái nhìn nhiều chiều, kết hợp nhiều yếu tố, tạo được sự kết nối giữa các nhà khoa học để nâng cao hiệu quả quản lý, vận hành trong phát triển giao thông xanh, ông Trường chia sẻ.
Từ những kinh nghiệm quốc tế, các chuyên gia đã đề xuất một số định hướng phát triển vận tải và logistics xanh cho Việt Nam, trong đó nhấn mạnh vai trò quan trọng của công nghệ, đặc biệt là việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) nhằm tối ưu hóa hoạt động vận tải. Đồng thời, các chuyên gia cũng cho rằng để đạt được mục tiêu này, cần có sự định hướng chính sách rõ ràng từ các cơ quan quản lý nhà nước, đảm bảo nguồn lực tài chính cũng như thúc đẩy nghiên cứu chuyên sâu về lĩnh vực này.
Ông Trường nhấn mạnh rằng việc hiện thực hóa mục tiêu vận tải xanh và logistics xanh đòi hỏi một cách tiếp cận toàn diện, đồng bộ, đi kèm với việc đánh giá kỹ lưỡng những thách thức và khó khăn có thể phát sinh trong quá trình triển khai.
Trong khi đó, GS.TS Lân đưa ra chiến lược phát triển giao thông xanh dựa trên ba mục tiêu cốt lõi:
Thứ nhất, giảm nhu cầu di chuyển và rút ngắn khoảng cách, thời gian đi lại. Để làm được điều này, cần tích hợp quy hoạch giao thông với quy hoạch đô thị theo mô hình TOD (Transit-Oriented Development); đồng thời cung cấp thông tin, hướng dẫn giao thông chính xác, đầy đủ theo thời gian thực cho người dân; bên cạnh đó là việc phát triển các giải pháp logistics thông minh.
Thứ hai, thúc đẩy chuyển đổi sang các phương thức giao thông thân thiện với môi trường. Cụ thể là sử dụng phương tiện chạy bằng điện, nhiên liệu tổng hợp, sinh học, hydro; phát triển hạ tầng phục vụ cho người đi bộ và xe đạp; đầu tư vào hệ thống giao thông công cộng chất lượng cao. Song song với đó, cần áp dụng các công cụ kinh tế nhằm điều tiết hành vi giao thông, như thu phí nội đô, quản lý khu vực phát thải thấp và kiểm soát hoạt động đỗ xe.
Thứ ba, nâng cao hiệu quả toàn diện của hệ thống giao thông thông qua việc ứng dụng các công nghệ điều hành, quản lý giao thông theo thời gian thực; quản lý sự cố, kết cấu hạ tầng; giám sát hành trình xe chuyên chở hàng hóa đặc biệt; phát triển hệ thống thanh toán điện tử tích hợp; và thúc đẩy nền tảng vận tải đa phương thức.
GS.TS Lân nhấn mạnh rằng phát triển giao thông xanh không nên chỉ dừng lại ở việc thay đổi phương tiện, mà cần một chiến lược tổng thể với cách tiếp cận mới, hiện đại, đi kèm các giải pháp đồng bộ, hỗ trợ lẫn nhau để đạt hiệu quả lâu dài và bền vững.
