Tại Kỳ họp thứ 10, Quốc hội đã chính thức thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và khoáng sản với tỷ lệ tán thành cao. Đạo luật này đánh dấu bước điều chỉnh quan trọng trong tư duy quản lý tài nguyên, đặc biệt là với đất hiếm, loại khoáng sản có vai trò then chốt đối với các ngành công nghiệp công nghệ cao, năng lượng mới và quốc phòng. Thay vì tiếp cận theo hướng khai thác - xuất khẩu thô như trước, luật mới đặt đất hiếm dưới cơ chế quản lý đặc biệt, gắn chặt với chiến lược phát triển dài hạn của quốc gia.
Một trong những điểm đáng chú ý của luật sửa đổi là việc làm rõ nguyên tắc cho phép lấy mẫu khoáng sản phục vụ nghiên cứu, thử nghiệm công nghệ chế biến. Trên cơ sở tiếp thu ý kiến đại biểu Quốc hội, dự thảo đã bổ sung nguyên tắc chung và giao Chính phủ quy định chi tiết nhằm bảo đảm hoạt động nghiên cứu khoa học được thực hiện minh bạch, có kiểm soát và không xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của các tổ chức đang khai thác khoáng sản. Cách tiếp cận này thể hiện nỗ lực cân bằng giữa yêu cầu phát triển công nghệ và bảo vệ môi trường đầu tư, sản xuất.
Luật sửa đổi cũng luật hóa một số nội dung quan trọng từ các nghị quyết của Chính phủ, trong đó có quy định tháo gỡ thủ tục đất đai đối với hoạt động khai thác khoáng sản nhóm III, nhóm IV phục vụ các dự án đầu tư công, PPP và công trình trọng điểm. Các loại khoáng sản như đất san lấp, đá, cát, sỏi thường có thời gian khai thác ngắn; nếu áp dụng đầy đủ quy trình thu hồi, giao đất theo cách thông thường sẽ kéo dài thủ tục, ảnh hưởng tiến độ dự án. Việc cho phép thuê lại quyền sử dụng đất để thăm dò, khai thác trong những trường hợp cụ thể được xem là giải pháp linh hoạt nhưng vẫn nằm trong khuôn khổ Luật Đất đai.
Điểm nhấn lớn nhất của Luật sửa đổi, bổ sung lần này nằm ở việc bổ sung hàng loạt quy định về quản lý nhà nước đối với đất hiếm. Lần đầu tiên, đất hiếm được xác lập rõ là khoáng sản chiến lược đặc biệt, được đặt trong tổng thể chiến lược quốc gia, quy hoạch khoáng sản và chính sách dự trữ, bảo vệ tài nguyên. Theo luật, mọi hoạt động điều tra, đánh giá, thăm dò, khai thác, chế biến và sử dụng đất hiếm đều phải tuân thủ chặt chẽ chiến lược và quy hoạch đã được phê duyệt.
Luật nhấn mạnh yêu cầu khai thác, sử dụng đất hiếm một cách hợp lý, tiết kiệm và hiệu quả, gắn với mục tiêu phát triển bền vững kinh tế - xã hội, đồng thời bảo đảm quốc phòng, an ninh. Nhà nước ưu tiên đầu tư cho công tác điều tra địa chất, đánh giá và thăm dò đất hiếm, coi đây là nền tảng để quản lý lâu dài và chủ động nguồn tài nguyên chiến lược.
Đáng chú ý, luật quy định rõ việc không xuất khẩu thô khoáng sản đất hiếm. Thay vào đó, hoạt động khai thác phải gắn với chế biến sâu và xây dựng hệ sinh thái công nghiệp hiện đại nhằm nâng cao giá trị gia tăng trong nước. Đây được xem là bước chuyển quan trọng từ tư duy “bán tài nguyên” sang “phát triển chuỗi giá trị”, qua đó từng bước hình thành ngành công nghiệp đất hiếm có năng lực tự chủ, đủ sức tham gia sâu vào chuỗi cung ứng toàn cầu.
Luật cũng giới hạn chặt chẽ chủ thể tham gia vào lĩnh vực đất hiếm, khi chỉ cho phép các doanh nghiệp, tổ chức được Nhà nước chỉ định hoặc cho phép mới có quyền thăm dò, khai thác, chế biến và sử dụng. Thông tin, dữ liệu địa chất và khoáng sản đất hiếm được yêu cầu xây dựng đồng bộ, quản lý tập trung, thống nhất để phục vụ hiệu quả công tác quản lý và hoạch định chính sách.
Song song với kiểm soát trong nước, Nhà nước khuyến khích hợp tác quốc tế trong nghiên cứu, chuyển giao và phát triển công nghệ khai thác, tuyển, tách và chế biến sâu đất hiếm; hỗ trợ đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao cho toàn bộ chuỗi hoạt động từ điều tra địa chất đến ứng dụng và quản lý. Chính sách dự trữ, bảo vệ và điều tiết xuất nhập khẩu đất hiếm cũng được đặt ra nhằm bảo đảm an ninh tài nguyên trong từng giai đoạn phát triển.
Theo quy định của luật, Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ tổ chức thăm dò một số khu vực đất hiếm bằng nguồn vốn ngân sách nhà nước; việc cấp phép thăm dò, khai thác chỉ được thực hiện sau khi có sự chấp thuận của Thủ tướng Chính phủ. Cơ chế này được kỳ vọng sẽ tạo “hàng rào” kiểm soát cần thiết, bảo đảm đất hiếm - nguồn lực chiến lược của quốc gia được quản lý chặt chẽ, sử dụng hiệu quả và phục vụ lâu dài cho mục tiêu phát triển đất nước.
Trần Huyền