Mỗi năm, Việt Nam phát sinh khoảng 25,3 triệu tấn rác thải sinh hoạt, trong đó có khoảng 1,8 triệu tấn chất thải nhựa. Con số này không chỉ phản ánh sự gia tăng nhanh chóng lượng rác theo tốc độ đô thị hóa và công nghiệp hóa, mà còn đặt ra áp lực cực lớn đối với hệ thống hạ tầng thu gom, phân loại và xử lý rác thải. Các chuyên gia cảnh báo rằng, một trong những điểm nghẽn chủ yếu chính là việc phân loại rác tại nguồn chưa được thực hiện đồng bộ, cùng với hạ tầng xử lý còn nhiều bất cập.
Thống kê cho thấy, trung bình mỗi ngày cả nước phát sinh trên 69.400 tấn rác thải sinh hoạt, nhưng đến 62,97% trong số đó vẫn được xử lý bằng phương pháp chôn lấp, phần lớn là chôn lấp không hợp vệ sinh, số còn lại mới được đốt. Một số đô thị lớn đã triển khai thí điểm phân loại rác, nhưng kết quả còn khiêm tốn, đặc biệt là thiếu sự liên kết đồng bộ giữa các khâu thu gom, vận chuyển và xử lý.
Với rác thải nhựa, tình hình còn đáng báo động hơn. Mỗi năm Việt Nam thải ra hàng triệu tấn nhựa trên đất liền, nhưng chỉ khoảng 27% được thu gom, phân loại và tái chế. Rác thải nhựa đổ ra biển ước tính khoảng 0,28-0,73 triệu tấn mỗi năm, trong đó rác từ ngành khai thác thủy sản chiếm tới 51,7% về số lượng và 73,3% về khối lượng. Các vùng du lịch ven biển vẫn phải đối mặt với cảnh quan biển bị rác nhựa áp đảo.
Tình trạng thu gom rác nhựa ven biển và trên đảo hiện còn yếu kém, nhiều địa phương chưa thực hiện phân loại chất thải tại nguồn, thiếu trang thiết bị thu gom và vận chuyển, đặc biệt là các loại rác nhựa dùng một lần như túi nilon, vỏ chai, vỏ lon. Tại các khu du lịch và cơ sở lưu trú, dù có nhiều chiến dịch làm sạch, kết quả đạt được vẫn hạn chế.
Tại tọa đàm về phân loại rác thải tại nguồn gần đây, các chuyên gia nhấn mạnh rằng, Luật Bảo vệ môi trường 2020 quy định từ 1/1/2025, mọi hộ gia đình phải phân loại rác thành ba nhóm trước khi giao cho đơn vị thu gom. Thực tế triển khai ở Hà Nội cho thấy vẫn còn nhiều khó khăn, đặc biệt sau giai đoạn thực hiện chính quyền hai cấp. Dù người dân có ý thức, nhưng thiếu hướng dẫn cụ thể; chính quyền cơ sở thiếu nhân lực và kinh phí; hạ tầng thu gom, vận chuyển chưa đồng bộ, khiến việc thực hiện còn chậm trễ.
Ông Đặng Thành Vinh, Phó phòng Quản lý chất thải rắn, Sở Nông nghiệp và Môi trường Hà Nội, cho biết, thành phố từng thí điểm phân loại rác tại nguồn ở năm quận trong năm 2024, bước đầu đạt kết quả khả quan với hơn 280 tấn rác tái chế và 60 tấn rác cồng kềnh được xử lý riêng. Tuy nhiên, phần lớn chung cư và khu dân cư hiện chưa có đủ hạ tầng để phân loại ba nhóm rác, trong khi công tác hướng dẫn và kiểm tra vẫn còn hạn chế.
Đại biểu Hoàng Quốc Khánh, đoàn Lai Châu, nhận định trong báo cáo giám sát thực hiện chính sách bảo vệ môi trường rằng, cơ sở hạ tầng phục vụ phân loại rác còn thiếu và chưa phù hợp, quy định về chế tài chưa thống nhất giữa các địa phương, công tác giám sát và xử phạt còn lỏng lẻo, dẫn đến việc triển khai mang tính hình thức. Hơn nữa, nguồn kinh phí địa phương hạn hẹp và khó khăn trong huy động xã hội hóa khiến hạ tầng và công nghệ xử lý rác chưa đáp ứng được yêu cầu.
Các chuyên gia cho rằng, việc phân loại rác tại nguồn là bước đi quan trọng để xây dựng nền kinh tế tuần hoàn, giảm áp lực xử lý rác thải và bảo vệ môi trường bền vững. Tuy nhiên, gần một năm triển khai, thực tế cho thấy vẫn còn nhiều nút thắt, khiến dư luận quan ngại về hiệu quả thực thi. Một trong những điểm nghẽn chính là thói quen tiêu dùng, khi người dân quen với việc bỏ tất cả rác vào một túi nilon, trong khi thói quen sử dụng sản phẩm dùng một lần vẫn phổ biến.
Để giải quyết vấn đề này, các chuyên gia nhấn mạnh cần sự đồng bộ trong hệ thống thu gom rác thải, đầu tư vào hạ tầng và công nghệ xử lý riêng biệt cho từng loại rác. Điều quan trọng là xây dựng lộ trình triển khai phù hợp theo từng địa phương, bởi điều kiện hạ tầng, kinh tế và dân cư khác nhau, không thể áp dụng một mô hình chung.
Luật Bảo vệ môi trường 2020 áp dụng nguyên tắc “người gây ô nhiễm phải trả tiền”, thu phí thu gom rác theo khối lượng thay vì theo hộ gia đình cố định, là một động lực quan trọng để khuyến khích người dân phân loại rác và giảm thiểu rác thải ngay từ hộ gia đình. Đồng thời, chính sách này cũng khuyến khích tái sử dụng, tái chế và tiêu dùng bền vững.
Nhà sản xuất và doanh nghiệp cũng phải gánh trách nhiệm trong quản lý rác thải. Theo quy định, các doanh nghiệp sản xuất và kinh doanh bao bì, sản phẩm nhựa cần thu hồi và xử lý rác thải phát sinh từ sản phẩm của họ. Chính sách này đã được nhiều nước áp dụng, bao gồm việc thiết lập các điểm thu hồi bao bì tại siêu thị, cửa hàng tiện lợi, khuyến khích người dân mang đến để đổi ưu đãi.
Đồng thời, các chuyên gia đề xuất hoàn thiện hệ thống quy chuẩn kỹ thuật, định mức và đơn giá thu gom, xử lý chất thải rắn sinh hoạt để thúc đẩy xã hội hóa đầu tư. Các hình thức đầu tư theo phương thức đối tác công - tư (PPP), hỗ trợ tài chính, ưu đãi thuế và phí cho các doanh nghiệp đầu tư công nghệ xanh, công nghệ tái chế cũng cần được đẩy mạnh. Phát triển ngành công nghiệp môi trường thông qua trái phiếu xanh, tín dụng xanh, trợ giá cho các mô hình tái chế, xử lý chất thải là hướng đi bền vững.
Quản lý rác thải nhựa không thể chỉ là nhiệm vụ của cơ quan nhà nước mà là trách nhiệm chung của doanh nghiệp, cộng đồng và từng người dân. Thành công phụ thuộc vào quyết tâm chính trị, cơ chế pháp luật chặt chẽ và thay đổi hành vi tiêu dùng. Chỉ khi người dân, doanh nghiệp, nhà sản xuất, chuỗi cung ứng và hệ thống thu gom, tái chế cùng vào cuộc, vấn đề ô nhiễm rác thải sinh hoạt mới thực sự được giải quyết.
Trần Huyền